يك خروج پرحاشيه و بد‌ه‌بستان رياض و آتن
محمود فاضلی. تحلیلگر بین‌الملل
عربستان به‌طور منظم هدف موشک‌های شلیک‌شده از سوی حوثی‌های یمن است؛ همان‌طور‌که در پنجم سپتامبر مجددا اتفاق افتاد، سه موشک از سوی پدافند هوایی عربستان رهگیری شد که شهرهای نجران و جازان در جنوب را هدف قرار دادند. علاوه بر موشک، یمن از هواپیماهای بدون سرنشین مملو از مواد منفجره نیز استفاده می‌کند. با وجود تهدیدهای مکرر با این موشک‌های بالستیک و دیگر هواپیماهای بدون سرنشین، آمریکا باتری‌های پدافند هوایی پاتریوت و دفاع منطقه ترمینال از ارتفاع بالا -تاد- (THAAD) خود را که پس از حمله به میدان‌های نفتی ابقیق و خریص در سپتامبر 2019 در عربستان مستقر کرده بود، خارج کرد. واشنگتن سامانه‌های دفاعی خود را از پایگاه هوایی «الامیر سلطان» در حومه ریاض نیز خارج کرد و سامانه‌های «تاد» و «پاتریوت» هم به‌آرامی از پایگاه هوایی «الامیر سلطان» واقع در حومه ریاض برچیده شدند. پنتاگون ضمن اطمینان از اینکه آمریکا تعهد خود را به متحدانش در خاورمیانه، به‌ویژه از طریق امکانات هوایی و دریایی بسیار پیشرفته حفظ خواهد کرد، اعتراف می‌کند برخی از «ابزارهای دفاع هوایی» در منطقه خلیج فارس مستقر شده‌اند. وجود این سامانه‌ها نتوانسته بود عربستان را از پیامدهای تهاجم نظامی به یمن حفظ کند و موشک‌های بالستیک و پهپادهای ارتش و کمیته‌های مردمی یمن، با عبور از سامانه‌های دفاعی پاتریوت و تاد، تأسیسات نفتی و نظامی عربستان را در عمق خاک این کشور هدف قرار داد. هر موشک پاتریوت، سه‌میلیون دلار هزینه دارد که در مقابله با تکنولوژی ارزان‌قیمت و البته مؤثر حوثی‌ها، وجود این سامانه‌ها در عربستان به‌جای تولید امنیت، هزینه‌هایی سنگین روی دست سعودی‌ها گذاشته بود. هم‌زمان در 14 سپتامبر پاناگیوتوپولوس، وزیر دفاع یونان، در پایگاه هوایی تاناگرای شهر آتن حضور یافت تا ریاست مراسم عزیمت یک گردان را بر عهده داشته باشد؛ گردانی که برای راه‌اندازی یک باتری پدافند هوایی پاتریوت به عربستان اعزام شد. به ادعای او، این اعزام با هدف حفاظت از «زیرساخت‌های حیاتی انرژی» عربستان صورت گرفته و مشارکت یونان تلاشی برای حفظ امنیت و ثبات در منطقه حساس خاورمیانه خواهد بود. یونان قصد دارد سامانه دفاع ضدهوایی پاتریوت را نیز به عربستان اعزام کند. این سامانه به تقویت دفاع ضدهوایی این کشور کمک خواهد کرد. نیکوس دندیاس، وزیر خارجه یونان می‌گوید: «این اقدام گامی بزرگ برای بهبود روابط با کشورهای حاشیه خلیج فارس و نیز سهیم‌شدن در تأمین امنیت منابع انرژی برای غرب است. این سامانه، سامانه‌ای صرفا تدافعی نه تهاجمی است. آنها علیه هیچ‌کس جهت‌گیری نشده‌اند و تنها از حریم هوایی عربستان دفاع می‌کنند». ارسال سامانه پاتریوت، آخرین نشانه از همکاری‌های فزاینده ریاض و آتن پس از روی‌کارآمدن محافظه‌کاران یونانی در این کشور و همسویی بیشتر با سیاست‌های آمریکا در منطقه و نزدیکی با کشورهای حوزه خلیج فارس است. عربستان در ماه مارس سال جاری، جنگنده‌های اف-15 خود را به جزیره «کرت» یونان فرستاد تا در رزمایشی بر فراز دریای مدیترانه شرکت کنند. از سوی دیگر، در سفر آتی وزیر خارجه یونان به واشنگتن در 14 اکتبر که با هدف گفت‌وگوهای راهبردی آتن و واشنگتن و در چارچوب راهبرد سیاست خارجی آتن و تضمین امنیت و رفاه در غرب بالکان، مدیترانه و خاورمیانه برگزار می‌شود، تقویت روابط راهبردی و شراکتی با هم‌پیمانان و شرکای سنتی در چارچوب اتحادیه اروپا و البته با آمریکا نیز ارزیابی خواهد شد.
این در‌حالی است كه واشنگتن در اقدامی جدید، درصدد فروش 500میلیون‌دلاری تجهیزات نظامی به عربستان به‌منظور ارائه خدمات نگهداری و تعمیر ناوگان بالگردهای این کشور و دیگر خدمات مربوطه است. این اولین قرارداد دفاعی بزرگ با ریاض در دوران ریاست‌جمهوری جو بایدن است که دولتش بارها ریاض را به دلیل وضعیت حقوق بشر و دخالت در جنگ داخلی در یمن، محل انتقاد قرار داده است. این توافق در حالی است که تأسیسات جنوبی عربستان در قالب یک عملیات نظامی گسترده هدف حمله قرار گرفته و انفجارهای متعدد، منطقه جیزان و چند منطقه دیگر را در جنوب عربستان به لرزه درآورده است. ارتش یمن همواره تأکید دارد تا زمان تداوم محاصره و حملات ائتلاف سعودی علیه اراضی یمن، به حملات خود علیه اهداف نظامی در خاک عربستان ادامه خواهد داد. از سال 2016 ائتلافی به رهبری عربستان، برای بازگرداندن قدرت به منصور هادی، رئیس‌جمهوری مستعفی یمن، این كشور را هدف حملات سنگین هوایی، زمینی و دریایی قرار می‌دهد؛ حملاتی که نابودی زیرساخت‌های یمن و گسترش فقر، بی‌کاری و بیماری‌های واگیردار در این کشور فقیر عربی را به دنبال داشته است.
تعلل دولت آمریکا و پایبندنبودن كاخ سفید به دولت‌های حاشیه خلیج فارس، کاملا مشخص است و سیاست‌گذاران در عربستان و منطقه معقدند باراك اوباما، دونالد ترامپ، رؤسای جمهور اسبق ایالات متحد به همراه بایدن، تصمیماتی اتخاذ می‌کنند که به نادیده‌گرفتن این کشور‌ها منجر می‌شود. بعضی از کارشناسان مدعی‌اند پاتریوت دقت لازم را ندارد و حتی نمی‌تواند در برابر سلاح‌های ضعیف‌تر مقاومت کند و عربستان گزینه‌های جایگزینی دارد که می‌تواند عملکرد بهتری نسبت به پاتریوت داشته باشد. ریاض می‌داند که پاتریوت در برابر پهپادهای حوثی‌ها کارساز نیست؛ همان‌طور که واشنگتن می‌داند خطری عربستان را تهدید نمی‌کند که نیازمند وجود پاتریوت در خاك آن كشور باشد.
در چنین شرایطی، ریاض گام‌های بلندی در مسیر نزدیکی با مسکو برداشته و این مهم در 23 آگوست 2021 در جریان برگزاری مذاکرات روسی- عربستانی برای همکاری در زمینه دفاع هوایی آشکار شد. گرایش عربستان به مسکو و دیگر دولت‌های بزرگ، دربردارنده پیام روشنی برای كاخ سفید است؛ پیامی مبنی بر اینکه خلأ حاصل از خروج آمریکا با دولت‌های دیگر پر می‌شود و امتیاز‌های بزرگی که واشنگتن از طریق مشارکت با دولت‌های منطقه به دست آورده، ابدی نیست و نمی‌تواند بدون پرداختن بهایی از سوی آمریکایی‌ها ادامه داشته باشد. تنوع‌بخشی به منابع واردات سلاح به عربستان، فکر تازه‌ای نیست. خروج پاتریوت می‌تواند باعث تحریک سعودی‌ها برای یافتن جایگزین سامانه‌های دفاع هوایی آمریکایی باشد و این پیام مهم را به کاخ سفید مخابره می‌كند که سعودی‌ها می‌توانند از فشار‌های واشنگتن رها شوند.
عربستان به‌طور منظم هدف موشک‌های شلیک‌شده از سوی حوثی‌های یمن است؛ همان‌طور‌که در پنجم سپتامبر مجددا اتفاق افتاد، سه موشک از سوی پدافند هوایی عربستان رهگیری شد که شهرهای نجران و جازان در جنوب را هدف قرار دادند. علاوه بر موشک، یمن از هواپیماهای بدون سرنشین مملو از مواد منفجره نیز استفاده می‌کند. با وجود تهدیدهای مکرر با این موشک‌های بالستیک و دیگر هواپیماهای بدون سرنشین، آمریکا باتری‌های پدافند هوایی پاتریوت و دفاع منطقه ترمینال از ارتفاع بالا -تاد- (THAAD) خود را که پس از حمله به میدان‌های نفتی ابقیق و خریص در سپتامبر 2019 در عربستان مستقر کرده بود، خارج کرد. واشنگتن سامانه‌های دفاعی خود را از پایگاه هوایی «الامیر سلطان» در حومه ریاض نیز خارج کرد و سامانه‌های «تاد» و «پاتریوت» هم به‌آرامی از پایگاه هوایی «الامیر سلطان» واقع در حومه ریاض برچیده شدند. پنتاگون ضمن اطمینان از اینکه آمریکا تعهد خود را به متحدانش در خاورمیانه، به‌ویژه از طریق امکانات هوایی و دریایی بسیار پیشرفته حفظ خواهد کرد، اعتراف می‌کند برخی از «ابزارهای دفاع هوایی» در منطقه خلیج فارس مستقر شده‌اند. وجود این سامانه‌ها نتوانسته بود عربستان را از پیامدهای تهاجم نظامی به یمن حفظ کند و موشک‌های بالستیک و پهپادهای ارتش و کمیته‌های مردمی یمن، با عبور از سامانه‌های دفاعی پاتریوت و تاد، تأسیسات نفتی و نظامی عربستان را در عمق خاک این کشور هدف قرار داد. هر موشک پاتریوت، سه‌میلیون دلار هزینه دارد که در مقابله با تکنولوژی ارزان‌قیمت و البته مؤثر حوثی‌ها، وجود این سامانه‌ها در عربستان به‌جای تولید امنیت، هزینه‌هایی سنگین روی دست سعودی‌ها گذاشته بود. هم‌زمان در 14 سپتامبر پاناگیوتوپولوس، وزیر دفاع یونان، در پایگاه هوایی تاناگرای شهر آتن حضور یافت تا ریاست مراسم عزیمت یک گردان را بر عهده داشته باشد؛ گردانی که برای راه‌اندازی یک باتری پدافند هوایی پاتریوت به عربستان اعزام شد. به ادعای او، این اعزام با هدف حفاظت از «زیرساخت‌های حیاتی انرژی» عربستان صورت گرفته و مشارکت یونان تلاشی برای حفظ امنیت و ثبات در منطقه حساس خاورمیانه خواهد بود. یونان قصد دارد سامانه دفاع ضدهوایی پاتریوت را نیز به عربستان اعزام کند. این سامانه به تقویت دفاع ضدهوایی این کشور کمک خواهد کرد. نیکوس دندیاس، وزیر خارجه یونان می‌گوید: «این اقدام گامی بزرگ برای بهبود روابط با کشورهای حاشیه خلیج فارس و نیز سهیم‌شدن در تأمین امنیت منابع انرژی برای غرب است. این سامانه، سامانه‌ای صرفا تدافعی نه تهاجمی است. آنها علیه هیچ‌کس جهت‌گیری نشده‌اند و تنها از حریم هوایی عربستان دفاع می‌کنند». ارسال سامانه پاتریوت، آخرین نشانه از همکاری‌های فزاینده ریاض و آتن پس از روی‌کارآمدن محافظه‌کاران یونانی در این کشور و همسویی بیشتر با سیاست‌های آمریکا در منطقه و نزدیکی با کشورهای حوزه خلیج فارس است. عربستان در ماه مارس سال جاری، جنگنده‌های اف-15 خود را به جزیره «کرت» یونان فرستاد تا در رزمایشی بر فراز دریای مدیترانه شرکت کنند. از سوی دیگر، در سفر آتی وزیر خارجه یونان به واشنگتن در 14 اکتبر که با هدف گفت‌وگوهای راهبردی آتن و واشنگتن و در چارچوب راهبرد سیاست خارجی آتن و تضمین امنیت و رفاه در غرب بالکان، مدیترانه و خاورمیانه برگزار می‌شود، تقویت روابط راهبردی و شراکتی با هم‌پیمانان و شرکای سنتی در چارچوب اتحادیه اروپا و البته با آمریکا نیز ارزیابی خواهد شد.
این در‌حالی است كه واشنگتن در اقدامی جدید، درصدد فروش 500میلیون‌دلاری تجهیزات نظامی به عربستان به‌منظور ارائه خدمات نگهداری و تعمیر ناوگان بالگردهای این کشور و دیگر خدمات مربوطه است. این اولین قرارداد دفاعی بزرگ با ریاض در دوران ریاست‌جمهوری جو بایدن است که دولتش بارها ریاض را به دلیل وضعیت حقوق بشر و دخالت در جنگ داخلی در یمن، محل انتقاد قرار داده است. این توافق در حالی است که تأسیسات جنوبی عربستان در قالب یک عملیات نظامی گسترده هدف حمله قرار گرفته و انفجارهای متعدد، منطقه جیزان و چند منطقه دیگر را در جنوب عربستان به لرزه درآورده است. ارتش یمن همواره تأکید دارد تا زمان تداوم محاصره و حملات ائتلاف سعودی علیه اراضی یمن، به حملات خود علیه اهداف نظامی در خاک عربستان ادامه خواهد داد. از سال 2016 ائتلافی به رهبری عربستان، برای بازگرداندن قدرت به منصور هادی، رئیس‌جمهوری مستعفی یمن، این كشور را هدف حملات سنگین هوایی، زمینی و دریایی قرار می‌دهد؛ حملاتی که نابودی زیرساخت‌های یمن و گسترش فقر، بی‌کاری و بیماری‌های واگیردار در این کشور فقیر عربی را به دنبال داشته است.
تعلل دولت آمریکا و پایبندنبودن كاخ سفید به دولت‌های حاشیه خلیج فارس، کاملا مشخص است و سیاست‌گذاران در عربستان و منطقه معقدند باراك اوباما، دونالد ترامپ، رؤسای جمهور اسبق ایالات متحد به همراه بایدن، تصمیماتی اتخاذ می‌کنند که به نادیده‌گرفتن این کشور‌ها منجر می‌شود. بعضی از کارشناسان مدعی‌اند پاتریوت دقت لازم را ندارد و حتی نمی‌تواند در برابر سلاح‌های ضعیف‌تر مقاومت کند و عربستان گزینه‌های جایگزینی دارد که می‌تواند عملکرد بهتری نسبت به پاتریوت داشته باشد. ریاض می‌داند که پاتریوت در برابر پهپادهای حوثی‌ها کارساز نیست؛ همان‌طور که واشنگتن می‌داند خطری عربستان را تهدید نمی‌کند که نیازمند وجود پاتریوت در خاك آن كشور باشد.
در چنین شرایطی، ریاض گام‌های بلندی در مسیر نزدیکی با مسکو برداشته و این مهم در 23 آگوست 2021 در جریان برگزاری مذاکرات روسی- عربستانی برای همکاری در زمینه دفاع هوایی آشکار شد. گرایش عربستان به مسکو و دیگر دولت‌های بزرگ، دربردارنده پیام روشنی برای كاخ سفید است؛ پیامی مبنی بر اینکه خلأ حاصل از خروج آمریکا با دولت‌های دیگر پر می‌شود و امتیاز‌های بزرگی که واشنگتن از طریق مشارکت با دولت‌های منطقه به دست آورده، ابدی نیست و نمی‌تواند بدون پرداختن بهایی از سوی آمریکایی‌ها ادامه داشته باشد. تنوع‌بخشی به منابع واردات سلاح به عربستان، فکر تازه‌ای نیست. خروج پاتریوت می‌تواند باعث تحریک سعودی‌ها برای یافتن جایگزین سامانه‌های دفاع هوایی آمریکایی باشد و این پیام مهم را به کاخ سفید مخابره می‌كند که سعودی‌ها می‌توانند از فشار‌های واشنگتن رها شوند.