قلعه نجف و محله‌هایش

نقل تاریخ چنین است که شهریت نجف پس از حمله سلجوقیان به بغداد و هجرت شیخ طوسی در قرن چهارم به پناه حرم امیرالمؤمنین آغاز شده است. تا پیش‌ از این، حرم مولا محل رجوع و موسم‌های زیارتی بوده که بر حسب مناسبات مذهبی مردم اتراق کرده و بعد به دیارشان باز‌می‌گشتند. اما شیخ طوسی با هجرتش به نجف و بنای خانه در کنار حرم، در این دیار سکنی گزیده و به دلیل مرجعیت عالم و ملّابودن کثیر و شهره‌بودنش در رجوع طلاب، در همان منزل کلاس درس برپا کرده و به‌مرور، در اطراف منزلش خانه بنا شده و شهر، به پا شده است. به همین سبب است که نجف قدیم یا ولایه یا قلعه نجف، دور تا دور حرم بنا شده و در گذشته دور تا دور شهر، دیوارهای بلند قرار داشته تا از شهر حفاظت کند. در طی قرن‌ها با اینکه نوع خانه تغییر کرده؛ اما بافت شعر قدیم تغییری نکرده است. خانه‌های پس‌کوچه‌های ولایه، گاهی به عمری 200‌ساله می‌رسند. اطراف حرم و ولایه، با چند خیابان به هم متصل‌اند. شارع‌الرسول و شارع امام صادق و شارع زین‌العابدین و شارع طوسی. شارع در عربی به معنای خیابان است. این چهار خیابان هرکدام در دو سوی‌شان محله‌هایی‌ است با کوچه پس‌کوچه‌هایی قدیمی و خانه‌هایی که بعضا مخروبه شده و خالی از سکنه است. علت خالی از سکنه بودن این خانه‌ها هم به دوران بعث بازمی‌گردد. بعد از انتفاضه شعبانیه، صدام طلبه‌های غیرعراقی نجف را که غالبا ایرانی بوده‌اند، به دیارشان کوچ می‌دهد و خانه‌های خالی‌مانده‌شان را که در مالکیت قانونی‌شان بوده و خریداری کرده بودند، تصرف می‌کند و به بعثیان یا اعراب نزدیک به بعث می‌دهد. بعد از سقوط، بسیاری از اینان فرار می‌کنند و خانه‌های‌شان خالی می‌ماند. مخروبه می‌شود و حالا نیز، ویرانه. این چهار خیابان اما هرکدام قصه‌های خودشان را دارند. مثلا شارع‌الرسول که منتهی به باب قبله حرم امیرالمؤمنین است، مرکزیت حوزه‌های نجف را داشته و حالا نیز دارد. مدرسه‌های قدیمی‌ای مثل مدرسه سیدکاظم یزدی که کبار شیعه از قدیم تا معاصر مانند آیت‌الله مرعشی یا آیت‌الله بهجت در آن درس خوانده‌اند یا مدرسه شربیانی. در دو طرف شارع‌الرسول دو محله قدیمی ولایه است که یکی بازار یا به عربی سوق‌الحویش است و سوی دیگر محله بُراق. سوق‌الحویش قدیمی‌ترین بازار نجف است. بازار کتاب است و محل اصلی رفت‌و‌آمد طلاب که منتهی به حرم می‌شود و ابتدایش مسجد هندی‌ است و مزار خانوادگی خاندان حکیم. توی بازار که راه می‌روی انگار سفر کرده‌ای به قرون گذشته. مفصل‌تر از آن خواهم گفت که خود قصه‌ها دارد. سوی دیگر شارع‌الرسول یعنی محله بُراق نقطه مهمی‌ است؛ چون منزل علمای برجسته قدیم و حال حاضر بوده و هست. همین بس که منزل آیت‌الله سیستانی همین‌جاست. برای همین هم به دلیل بُعد امنیتی، حساس‌تر است و مراقبتش ویژه. از سوی دیگر براق وصل می‌شود به شارع امام صادق که منتهی به بازار بزرگ ولایه یعنی سوق‌الکبیر است. نکته مهم درباره ولایه این است که همه خیابان‌ها به واسطه همین محله‌ها به هم متصل می‌شوند و بافتی یکپارچه می‌سازند. مگر بعضی نقاطش که برای نوسازی و کج‌سلیقگی دستکاری شده، بافت ولایه را خراب کرده است. دو محله سوق‌الحویش و شیخ طوسی، دو سوی چپ و راست ولایه قرار دارند و به عبارتی، حدود دو سوی ولایه‌اند. نکته دیگر درباره ولایه این است که پرانتزی‌ است؛ یعنی در نقطه ثقل حرم امیرالمؤمنین است که در بالاترین نقطه بالای دره نجف قرار دارد و قلعه، کمان‌گونه و نیم‌دایره دور حرم شکل گرفته است؛ زیرا آن سوی نیم‌دایره دره بوده و بحرالنجف. با فروکش‌کردن آب بحرالنجف و تغییرات اقلیمی از آن حالت دره‌گونه حالا شیبی باقی مانده که اگر بر بلندی بایستی، تجسم و تصور قدیم قرن‌های گذشته سخت نیست. این را یادم رفت بگویم که نجف، در بالای یک تپه قرار دارد و به نسبت کوفه از سطح دریا مرتفع‌تر است. به‌همین‌دلیل در گذشته اعراب عراقی نجف را «غرو» هم خطاب می‌کردند، اصلا برای همین است که فامیل غروی وجود دارد؛ چون به آن طلاب که در نجف ساکن می‌شدند و سال‌های سال کسب علم می‌کردند و ملّا می‌شدند، لقب غروی، یعنی نجف‌نشسته و نجفی داده می‌شده. این را گفتم تا بگویم، حرم امیرالمؤمنین در بالاترین نقطه غرو یا نجف قرار دارد که به عبارتی می‌توان گفت نوک کوه بوده است قبل از شهریت. کوهی که نقل مستند تاریخ می‌گوید، همان کوه طورِ موسی علیه‌السلام بوده که در آنجا مبعوث شده است؛ یعنی در نجف.

نقل تاریخ چنین است که شهریت نجف پس از حمله سلجوقیان به بغداد و هجرت شیخ طوسی در قرن چهارم به پناه حرم امیرالمؤمنین آغاز شده است. تا پیش‌ از این، حرم مولا محل رجوع و موسم‌های زیارتی بوده که بر حسب مناسبات مذهبی مردم اتراق کرده و بعد به دیارشان باز‌می‌گشتند. اما شیخ طوسی با هجرتش به نجف و بنای خانه در کنار حرم، در این دیار سکنی گزیده و به دلیل مرجعیت عالم و ملّابودن کثیر و شهره‌بودنش در رجوع طلاب، در همان منزل کلاس درس برپا کرده و به‌مرور، در اطراف منزلش خانه بنا شده و شهر، به پا شده است. به همین سبب است که نجف قدیم یا ولایه یا قلعه نجف، دور تا دور حرم بنا شده و در گذشته دور تا دور شهر، دیوارهای بلند قرار داشته تا از شهر حفاظت کند. در طی قرن‌ها با اینکه نوع خانه تغییر کرده؛ اما بافت شعر قدیم تغییری نکرده است. خانه‌های پس‌کوچه‌های ولایه، گاهی به عمری 200‌ساله می‌رسند. اطراف حرم و ولایه، با چند خیابان به هم متصل‌اند. شارع‌الرسول و شارع امام صادق و شارع زین‌العابدین و شارع طوسی. شارع در عربی به معنای خیابان است. این چهار خیابان هرکدام در دو سوی‌شان محله‌هایی‌ است با کوچه پس‌کوچه‌هایی قدیمی و خانه‌هایی که بعضا مخروبه شده و خالی از سکنه است. علت خالی از سکنه بودن این خانه‌ها هم به دوران بعث بازمی‌گردد. بعد از انتفاضه شعبانیه، صدام طلبه‌های غیرعراقی نجف را که غالبا ایرانی بوده‌اند، به دیارشان کوچ می‌دهد و خانه‌های خالی‌مانده‌شان را که در مالکیت قانونی‌شان بوده و خریداری کرده بودند، تصرف می‌کند و به بعثیان یا اعراب نزدیک به بعث می‌دهد. بعد از سقوط، بسیاری از اینان فرار می‌کنند و خانه‌های‌شان خالی می‌ماند. مخروبه می‌شود و حالا نیز، ویرانه. این چهار خیابان اما هرکدام قصه‌های خودشان را دارند. مثلا شارع‌الرسول که منتهی به باب قبله حرم امیرالمؤمنین است، مرکزیت حوزه‌های نجف را داشته و حالا نیز دارد. مدرسه‌های قدیمی‌ای مثل مدرسه سیدکاظم یزدی که کبار شیعه از قدیم تا معاصر مانند آیت‌الله مرعشی یا آیت‌الله بهجت در آن درس خوانده‌اند یا مدرسه شربیانی. در دو طرف شارع‌الرسول دو محله قدیمی ولایه است که یکی بازار یا به عربی سوق‌الحویش است و سوی دیگر محله بُراق. سوق‌الحویش قدیمی‌ترین بازار نجف است. بازار کتاب است و محل اصلی رفت‌و‌آمد طلاب که منتهی به حرم می‌شود و ابتدایش مسجد هندی‌ است و مزار خانوادگی خاندان حکیم. توی بازار که راه می‌روی انگار سفر کرده‌ای به قرون گذشته. مفصل‌تر از آن خواهم گفت که خود قصه‌ها دارد. سوی دیگر شارع‌الرسول یعنی محله بُراق نقطه مهمی‌ است؛ چون منزل علمای برجسته قدیم و حال حاضر بوده و هست. همین بس که منزل آیت‌الله سیستانی همین‌جاست. برای همین هم به دلیل بُعد امنیتی، حساس‌تر است و مراقبتش ویژه. از سوی دیگر براق وصل می‌شود به شارع امام صادق که منتهی به بازار بزرگ ولایه یعنی سوق‌الکبیر است. نکته مهم درباره ولایه این است که همه خیابان‌ها به واسطه همین محله‌ها به هم متصل می‌شوند و بافتی یکپارچه می‌سازند. مگر بعضی نقاطش که برای نوسازی و کج‌سلیقگی دستکاری شده، بافت ولایه را خراب کرده است. دو محله سوق‌الحویش و شیخ طوسی، دو سوی چپ و راست ولایه قرار دارند و به عبارتی، حدود دو سوی ولایه‌اند. نکته دیگر درباره ولایه این است که پرانتزی‌ است؛ یعنی در نقطه ثقل حرم امیرالمؤمنین است که در بالاترین نقطه بالای دره نجف قرار دارد و قلعه، کمان‌گونه و نیم‌دایره دور حرم شکل گرفته است؛ زیرا آن سوی نیم‌دایره دره بوده و بحرالنجف. با فروکش‌کردن آب بحرالنجف و تغییرات اقلیمی از آن حالت دره‌گونه حالا شیبی باقی مانده که اگر بر بلندی بایستی، تجسم و تصور قدیم قرن‌های گذشته سخت نیست. این را یادم رفت بگویم که نجف، در بالای یک تپه قرار دارد و به نسبت کوفه از سطح دریا مرتفع‌تر است. به‌همین‌دلیل در گذشته اعراب عراقی نجف را «غرو» هم خطاب می‌کردند، اصلا برای همین است که فامیل غروی وجود دارد؛ چون به آن طلاب که در نجف ساکن می‌شدند و سال‌های سال کسب علم می‌کردند و ملّا می‌شدند، لقب غروی، یعنی نجف‌نشسته و نجفی داده می‌شده. این را گفتم تا بگویم، حرم امیرالمؤمنین در بالاترین نقطه غرو یا نجف قرار دارد که به عبارتی می‌توان گفت نوک کوه بوده است قبل از شهریت. کوهی که نقل مستند تاریخ می‌گوید، همان کوه طورِ موسی علیه‌السلام بوده که در آنجا مبعوث شده است؛ یعنی در نجف.