انفجار، سقوط یا شکستن دیوار صوتی؟!
مهدی زارع. استاد پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی و مهندسی زلزله
صدایی بلند در ساعت 12 شب یکشنبه 25 به دوشنبه 26 دیماه 1400 به صورت صدای انفجار مهیبی در چهار استان کرمانشاه، کردستان، همدان و ایلام شنیده شده است، اما منبع و علت شنیدهشدن این صدای مهیب هنوز مشخص نیست. مردم از شنیدهشدن صداهای مهیب شبیه به انفجار و ضدهوایی در غرب کشور خبر داده بودند. صداها در چهار استان کرمانشاه، کردستان، همدان و ایلام شنیده شد. در این بازه زمانی شبکههای لرزهنگاری داخلی و بینالمللی زلزلهای گزارش نکردهاند؛ گرچه این شبکهها معمولا زلزلهای را گزارش میکنند که بزرگای آن از 2.5 بیشتر باشد (بیشتر مواقع هنگامی که بزرگا از 3.6 بیشتر باشد، گزارش میشود). بیشتر صداهای از این نوع نتیجه فعالیتهای انسانی است؛ مانند انفجار، یک سقوط بزرگ در یک پروژه عمرانی یا گاهی اوقات شکستن دیوار صوتی. دیوار صوتی افزایش ناگهانی کشش آیرودینامیکی است و زمانی اتفاق میافتد که یک جسم به سرعت صوت نزدیک میشود که بهعنوان یک ماخ شناخته میشود. لحظهای که سرعت هواپیما از سرعت صوت بیشتر میشود، گفته میشود دیوار صوتی را شکسته است. سرعت شکستن دیوار صوتی به شرایط زیادی ازجمله آبوهوا و ارتفاع بستگی دارد. سرعت آن در سطح دریا هزارو 239 کیلومتر بر ساعت است. در طول جنگ جهانی دوم، خلبانان گزارش میدادند که هواپیماها در هنگام نبرد تخریب شده و ابزارها یخ میزنند و علت آن را برخورد با دیواری نامرئی توصیف میکردند، اما امروزه میدانیم که علت این اتفاقها نزدیکشدن سرعت هواپیما به سرعت صوت بوده است. زمینلرزههای کمژرفای کوچک گاهی اوقات صداهای غرش یا «بوم» تولید میکنند که توسط افرادی که بسیار نزدیک به آنها هستند، شنیده میشود. ارتعاشات با فرکانس بالای ناشی از زلزله کمژرفا منجر به صدا میشوند. هنگامی که زمینلرزهها عمیقتر هستند، ارتعاشات هرگز به سطح نمیرسند. گاهی اوقات از زمینلرزهها حتی زمانی که هیچ ارتعاشی احساس نمیشود، صداهای مهیبی ایجاد میشود. زلزله 1886 چارلستون، نیومادرید در شرق آمریکا -با بزرگای 6.9- با صداهای بوم همراه بوده است. شاهدان صدای خروشانی را توصیف کردند که با عبور امواج لرزهای در سراسر منطقه شنیده شد. برای چندین هفته پس از زلزله چارلستون، پسلرزههای زیادی رخ داد که با «صداهای انفجارهای شدید» همراه بود. گزارشهایی از صداهای شبیه «توپخانه» وجود دارد که گفته میشود قبل یا در طول زمینلرزههای نیومادرید 1811-1812 (7.9-7.4) رخ داده است. گزارشهای صدای انفجار گاهی اوقات بهعنوان «زلزله یخ» یا «زلزله یخبندان» توصیف میشود. زمینلرزه یخبندان نتیجه یخزدگی آبهای زیرزمینی کمژرفا، انبساط و سپس ترکخوردن سنگ و خاک یخزده اطراف است. این وقایع روی لرزهنگارها ثبت نمیشوند. در سال 1989، زلزلهشناسانی که در کوه ماموت در کالیفرنیا کار میکردند، صداهای خفهای شنیدند، اما هیچ لرزشی احساس نکردند. لرزهنگاریها نشان داد که چندین زمینلرزه کوچک و کمژرفا (کمتر از بزرگای 2) همزمان رخ داده است. گروه دیگری از دانشمندان سازمان زمینشناسی ایالات متحده هنگام نصب ایستگاههای لرزهنگاری در دره امپریال کالیفرنیا در هنگام زمینلرزه، صداهای غرش کمی را شنیدند و احساس لرزش کردند. در زلزله 1906 سانفرانسیسکو (7.9) بسیاری از شهروندان انواع صداها را توصیف کردند. گزارشهای تاریخی صداهای زلزله در اروپا مربوط به سال 1857 از زلزله 6.9 در ایتالیا است. صداهای آن زمینلرزه توسط شاهدان هم بهعنوان «انفجار» و «غلتیدن» توصیف شد. البته اکثر صداهای بومی که مردم میشنوند، ناشی از زلزله نیستند. برخی دیگر از علل طبیعی رایج و نهچندان رایج عبارتاند از: رعدوبرق، امواج توفان و سونامی و شهابسنگها. یک شهابسنگ نمایش بصری بسیار چشمگیری را در حالی که در جو میسوزد، ارائه میدهد. با این حال، مواردی که شاهدان واقعا قادر به شنیدن صداهای شنیداری مرتبط با سقوط شهاب هستند، کمتر است ولی موارد تجربهشده عبارتاند از کوبیدن، بوم، رعدوبرق، ویز و... . گاهی اوقات این صداها نتیجه سرعت بالای شهاب و «بوم صوتی» ناشی از آن است. لرزش زمین یا لرزش پنجرهها از این بومهای شهابسنگی گزارش شده است. یک صاعقه تنها چندهزارم ثانیه طول میکشد تا در هوا شکافته شود. صداها و غرغرهایی که در توفانهای تندری میشنویم، در واقع از انبساط سریع هوای اطراف صاعقه میآیند. هنگامی که زلزله رخ میدهد، انرژی را به دو صورت آزاد میکند. هرچه کانون زمینلرزه کمژرفاتر باشد، انرژی بیشتری میتواند به سطح زمین برسد. حرکت انرژی در پوسته زمین به صورت جنبش سختتر از حرکت آن در هوا به صورت سروصداست. به همین دلیل، به طور کلی، افراد بیشتری نسبت به احساس زلزله میتوانند زلزله را بشنوند؛ زیرا صدا از مرکز زمینلرزه دورتر است. هرچه مرکز زمینلرزه عمیقتر باشد، احتمال کمتری وجود دارد که انرژی به اندازه کافی به سطح برسد که بهراحتی احساس یا شنیده شود. با شروع استخراج نفت و گاز، بعضی نواحی دچار زلزله شدهاند. اینها اغلب مناطقی هستند که در آن حفاری در حال انجام است یا در آنجا چاههای دفع فاضلاب حفاری وجود دارد و در بسیاری از موارد، ساکنان صداهای بلند را گزارش میکنند -یک «بوم»- همراه با لرزش. وقتی یک گسل به طور ناگهانی در زیر زمین میلغزد، دو نوع موج لرزهای متفاوت از خود ساطع میکند؛ یکی موج P نامیده میشود و این یک موج صوتی است، همان موجی که ما با گوش خود میشنویم. موج دیگر یک موج S یا موج برشی است و این موجی است که بیشتر انرژی را که ما معمولا احساس میکنیم یا موجب تخریب میشود، حمل میکند. موج P سریعتر از موج S حرکت میکند و زمانی که به سطح زمین میرسد، میتواند در شرایط مناسب صدای بلندی ایجاد کند؛ بنابراین کمی شبیه رعدوبرق است. شما ممکن است نوری را در دوردست ببینید و سپس مدتی طول میکشد تا موج هوا، در این مورد، منتشر شود و صدای «بومی» ایجاد کند که در این مورد، شما ممکن است آن را رعدوبرق بپندارید. ریززلزلهها (بزرگای کمتر از 3) اغلب در تولید صدای قابل شنیدن بهتر عمل میکنند؛ زیرا اوج طیف انرژی آنها در محدوده شنوایی انسان است. انرژی لرزهای ناشی از زمینلرزهها امواج P را تولید میکند که با فشردهسازی هر مدیومی که از آن عبور میکند، حرکت میکند. وقتی یک موج P به سطح زمین برخورد میکند، باعث میشود سطح زمین به سرعت بالا و پایین نوسان کند. اساسا، زمین از دیافراگم یک بلندگو تقلید میکند و فرکانس انرژی لرزهای را تقویت میکند که کم است، اما به اندازهای هست که انسان صدای «بوم» فرکانس پایین آن را بشنود.
صدایی بلند در ساعت 12 شب یکشنبه 25 به دوشنبه 26 دیماه 1400 به صورت صدای انفجار مهیبی در چهار استان کرمانشاه، کردستان، همدان و ایلام شنیده شده است، اما منبع و علت شنیدهشدن این صدای مهیب هنوز مشخص نیست. مردم از شنیدهشدن صداهای مهیب شبیه به انفجار و ضدهوایی در غرب کشور خبر داده بودند. صداها در چهار استان کرمانشاه، کردستان، همدان و ایلام شنیده شد. در این بازه زمانی شبکههای لرزهنگاری داخلی و بینالمللی زلزلهای گزارش نکردهاند؛ گرچه این شبکهها معمولا زلزلهای را گزارش میکنند که بزرگای آن از 2.5 بیشتر باشد (بیشتر مواقع هنگامی که بزرگا از 3.6 بیشتر باشد، گزارش میشود). بیشتر صداهای از این نوع نتیجه فعالیتهای انسانی است؛ مانند انفجار، یک سقوط بزرگ در یک پروژه عمرانی یا گاهی اوقات شکستن دیوار صوتی. دیوار صوتی افزایش ناگهانی کشش آیرودینامیکی است و زمانی اتفاق میافتد که یک جسم به سرعت صوت نزدیک میشود که بهعنوان یک ماخ شناخته میشود. لحظهای که سرعت هواپیما از سرعت صوت بیشتر میشود، گفته میشود دیوار صوتی را شکسته است. سرعت شکستن دیوار صوتی به شرایط زیادی ازجمله آبوهوا و ارتفاع بستگی دارد. سرعت آن در سطح دریا هزارو 239 کیلومتر بر ساعت است. در طول جنگ جهانی دوم، خلبانان گزارش میدادند که هواپیماها در هنگام نبرد تخریب شده و ابزارها یخ میزنند و علت آن را برخورد با دیواری نامرئی توصیف میکردند، اما امروزه میدانیم که علت این اتفاقها نزدیکشدن سرعت هواپیما به سرعت صوت بوده است. زمینلرزههای کمژرفای کوچک گاهی اوقات صداهای غرش یا «بوم» تولید میکنند که توسط افرادی که بسیار نزدیک به آنها هستند، شنیده میشود. ارتعاشات با فرکانس بالای ناشی از زلزله کمژرفا منجر به صدا میشوند. هنگامی که زمینلرزهها عمیقتر هستند، ارتعاشات هرگز به سطح نمیرسند. گاهی اوقات از زمینلرزهها حتی زمانی که هیچ ارتعاشی احساس نمیشود، صداهای مهیبی ایجاد میشود. زلزله 1886 چارلستون، نیومادرید در شرق آمریکا -با بزرگای 6.9- با صداهای بوم همراه بوده است. شاهدان صدای خروشانی را توصیف کردند که با عبور امواج لرزهای در سراسر منطقه شنیده شد. برای چندین هفته پس از زلزله چارلستون، پسلرزههای زیادی رخ داد که با «صداهای انفجارهای شدید» همراه بود. گزارشهایی از صداهای شبیه «توپخانه» وجود دارد که گفته میشود قبل یا در طول زمینلرزههای نیومادرید 1811-1812 (7.9-7.4) رخ داده است. گزارشهای صدای انفجار گاهی اوقات بهعنوان «زلزله یخ» یا «زلزله یخبندان» توصیف میشود. زمینلرزه یخبندان نتیجه یخزدگی آبهای زیرزمینی کمژرفا، انبساط و سپس ترکخوردن سنگ و خاک یخزده اطراف است. این وقایع روی لرزهنگارها ثبت نمیشوند. در سال 1989، زلزلهشناسانی که در کوه ماموت در کالیفرنیا کار میکردند، صداهای خفهای شنیدند، اما هیچ لرزشی احساس نکردند. لرزهنگاریها نشان داد که چندین زمینلرزه کوچک و کمژرفا (کمتر از بزرگای 2) همزمان رخ داده است. گروه دیگری از دانشمندان سازمان زمینشناسی ایالات متحده هنگام نصب ایستگاههای لرزهنگاری در دره امپریال کالیفرنیا در هنگام زمینلرزه، صداهای غرش کمی را شنیدند و احساس لرزش کردند. در زلزله 1906 سانفرانسیسکو (7.9) بسیاری از شهروندان انواع صداها را توصیف کردند. گزارشهای تاریخی صداهای زلزله در اروپا مربوط به سال 1857 از زلزله 6.9 در ایتالیا است. صداهای آن زمینلرزه توسط شاهدان هم بهعنوان «انفجار» و «غلتیدن» توصیف شد. البته اکثر صداهای بومی که مردم میشنوند، ناشی از زلزله نیستند. برخی دیگر از علل طبیعی رایج و نهچندان رایج عبارتاند از: رعدوبرق، امواج توفان و سونامی و شهابسنگها. یک شهابسنگ نمایش بصری بسیار چشمگیری را در حالی که در جو میسوزد، ارائه میدهد. با این حال، مواردی که شاهدان واقعا قادر به شنیدن صداهای شنیداری مرتبط با سقوط شهاب هستند، کمتر است ولی موارد تجربهشده عبارتاند از کوبیدن، بوم، رعدوبرق، ویز و... . گاهی اوقات این صداها نتیجه سرعت بالای شهاب و «بوم صوتی» ناشی از آن است. لرزش زمین یا لرزش پنجرهها از این بومهای شهابسنگی گزارش شده است. یک صاعقه تنها چندهزارم ثانیه طول میکشد تا در هوا شکافته شود. صداها و غرغرهایی که در توفانهای تندری میشنویم، در واقع از انبساط سریع هوای اطراف صاعقه میآیند. هنگامی که زلزله رخ میدهد، انرژی را به دو صورت آزاد میکند. هرچه کانون زمینلرزه کمژرفاتر باشد، انرژی بیشتری میتواند به سطح زمین برسد. حرکت انرژی در پوسته زمین به صورت جنبش سختتر از حرکت آن در هوا به صورت سروصداست. به همین دلیل، به طور کلی، افراد بیشتری نسبت به احساس زلزله میتوانند زلزله را بشنوند؛ زیرا صدا از مرکز زمینلرزه دورتر است. هرچه مرکز زمینلرزه عمیقتر باشد، احتمال کمتری وجود دارد که انرژی به اندازه کافی به سطح برسد که بهراحتی احساس یا شنیده شود. با شروع استخراج نفت و گاز، بعضی نواحی دچار زلزله شدهاند. اینها اغلب مناطقی هستند که در آن حفاری در حال انجام است یا در آنجا چاههای دفع فاضلاب حفاری وجود دارد و در بسیاری از موارد، ساکنان صداهای بلند را گزارش میکنند -یک «بوم»- همراه با لرزش. وقتی یک گسل به طور ناگهانی در زیر زمین میلغزد، دو نوع موج لرزهای متفاوت از خود ساطع میکند؛ یکی موج P نامیده میشود و این یک موج صوتی است، همان موجی که ما با گوش خود میشنویم. موج دیگر یک موج S یا موج برشی است و این موجی است که بیشتر انرژی را که ما معمولا احساس میکنیم یا موجب تخریب میشود، حمل میکند. موج P سریعتر از موج S حرکت میکند و زمانی که به سطح زمین میرسد، میتواند در شرایط مناسب صدای بلندی ایجاد کند؛ بنابراین کمی شبیه رعدوبرق است. شما ممکن است نوری را در دوردست ببینید و سپس مدتی طول میکشد تا موج هوا، در این مورد، منتشر شود و صدای «بومی» ایجاد کند که در این مورد، شما ممکن است آن را رعدوبرق بپندارید. ریززلزلهها (بزرگای کمتر از 3) اغلب در تولید صدای قابل شنیدن بهتر عمل میکنند؛ زیرا اوج طیف انرژی آنها در محدوده شنوایی انسان است. انرژی لرزهای ناشی از زمینلرزهها امواج P را تولید میکند که با فشردهسازی هر مدیومی که از آن عبور میکند، حرکت میکند. وقتی یک موج P به سطح زمین برخورد میکند، باعث میشود سطح زمین به سرعت بالا و پایین نوسان کند. اساسا، زمین از دیافراگم یک بلندگو تقلید میکند و فرکانس انرژی لرزهای را تقویت میکند که کم است، اما به اندازهای هست که انسان صدای «بوم» فرکانس پایین آن را بشنود.