بررسی كودك‌همسري در تئاتر و سينما
پدیده‌ای نامکشوف
رضا آشفته: نداريم فيلم و نمايشي كه به كودك‌همسري در ايران پرداخته باشد؛ يعني آن‌قدر كم و ناچيز كه مي‌توان فقط به يكي، دو مثال كه در اين سال‌ها بر پرده رفته است اشاره كرد و اما در تئاتر كه اصلا اين موضوع كودك‌همسري انگار مورد توجه هيچ نمايش‌نامه‌نويس و كارگرداني واقع نشده است و حتي در يك حساب سرانگشتي هم نمي‌توان به يك مثال بارز اشاره كرد. اين در حالي است كه كودك‌همسري يك پديده نوين است نسبت به تحولات بنيادين كه در جامعه در حال وقوع است و مي‌توان از منظرهاي مختلف اين موضوع و آسيب‌هاي وارد بر آن را؛ چه در دل يك موقعيت نمايشي و چه در يك فيلم سينمايي بررسي كرد.
اين روزها فيلم «هندي و هرمز»، كار عباس اميني، با موضوع كودك‌همسري در گروه فيلم هنر و تجربه اكران شده و اين در حالي است كه خود كودك‌همسري این سال‌ها به‌عنوان يك معضل اساسي از سوي نهادهاي اجتماعي و مجلس شوراي اسلامي براي وضع قوانين تازه براي قانونمندشدن اين پديده مطرح می‌شود و اين خود نكته بارزي است كه بي‌تفاوتي سينماگران و اهل تئاتر را برايمان برجسته مي‌كند كه چرا نسبت به اين موضوع حاد و حساس نبايد تحركي نشان داده باشند؟!
حساسيت‌ها و آمار موجود
در ايران ١٧ درصد دختران، زير سن ١٨ سال عروس مي‌شوند که اين آمار مربوط به ازدواج دائم است و آمار دقيقي از ازدواج موقت دختران زير ١٨ سال وجود ندارد. آمار‌هاي ثبت‌احوال در سال ۹۵ هم نشان مي‌دهند، استان خراسان رضوي با ثبت بيش از شش‌هزار مورد از ازدواج کودکان در رتبه اول قرار دارد و آذربايجان‌شرقي با بيش از چهارهزار مورد، رتبه دوم، خوزستان نيز با ثبت حدود دوهزار و ۵۰۰ مورد ازدواج کودکان رتبه سوم ازدواج کودکان در سنين ۱۰ تا ۱۴ سال را به خود اختصاص داده‌اند.
از نظر طب مامايي، بارداري در سنين زير ۱۹ سال و بالاي ۳۴ سال به‌عنوان حاملگي‌هاي پرخطر تلقي مي‌شوند. عوارض بارداري و زايمان دومين علت مرگ دختران زير ۱۹ سال در جهان است؛ همچنين فرزندان مادران زير ۱۹ سال در مقايسه با مادران ۲۰ تا ۲۴ سال با خطر بالاتري از مرگ مواجه هستند.
برخلاف ايران که در آن سن قانوني ازدواج دختران فقط ۱۳ سال است يا حتي دختران کمتر از ۱۳ ساله هم به شرط موافقت دادگاه مي‌توانند اجازه ازدواج کسب کنند، در شمار بزرگي از کشورهاي دنيا افراد زير ۱۸ سال کودک و نوجوان به شمار مي‌روند و بر اساس قانون، اجازه ازدواج ندارند. قوانين بسياري از کشورها مجازات سختي براي آن تعيين کرده‌اند. برخي از نمايندگان مجلس دهم تلاش‌هايي براي متوقف‌کردن ازدواج کودکان انجام دادند. مشکلات و دردهاي اين کودکان که در سن کم ازدواج مي‌کنند بسيار زياد است. همچنین طيبه سياوشي درباره مصائب و مشکلات اين نوع ازدواج‌ها اشاره می‌کند: در نشستي با پزشکان و جامعه‌شناسان به اين نتيجه رسيديم که بسياري از اين کودکان يک سال بعد از ازدواجشان بچه‌دار شدند. به‌دليل سن کم و ريسک بچه اول در اين کودکان، هم زايمان زودرس، هم سقط مکرر و هم بيماري‌هاي زنانه ديده خواهد شد.
وي همچنين اشاره مي‌کند: تأكيد بر افزايش جمعيت نظام دارد، اما اين تأكيد تبعات منفي براي افراد فقير خواهد داشت. حتي ديده شده که بسياري از اين کودکان که مادر مي‌شوند، نوزادشان به‌دليل فقر از بين مي‌رود.
طيبه سياوشي، عضو فراکسيون زنان مجلس، از مخالفت‌هاي اجتماعي «بسيار زياد» با طرح افزايش سن ازدواج خبر داد و گفت که از ميان مراجع مذهبي، ناصر مکارم‌شيرازي با افزايش حداقل سن ازدواج موافقت کرده است. مکارم‌شيرازي، از مراجع تقليد شيعیان، گفته بود که به فتواي او ازدواج دختران «پيش از بلوغ عقلي و داشتن قدرت تصميم‌گيري» جايز نيست و باطل است.
من ترانه 15 سال دارم
رسول صدرعاملي نخستين فيلم‌سازي است كه به طور جدي پديده كودك‌همسري را در آميزش با مسئله غامض‌تر صيغه در يك فيلم سینمايي بلند مطرح كرده است. «من ترانه ۱۵ سال دارم» فيلمي از رسول صدرعاملي با بازي ترانه عليدوستي است. اين فيلم محصول سال ۱۳۸۰ و برنده سيمرغ بلورين بهترين کارگرداني (رسول صدرعاملي) و بهترين فيلم‌نامه (کامبوزيا پرتوي) و بهترين بازيگر نقش اول زن (ترانه عليدوستي) از بيستمين جشنواره فيلم فجر است. رسول صدرعاملي براي اين فيلم برنده جايزه ويژه هيئت داوران و نامزد جايزه يوزپلنگ طلايي جشنواره فيلم لوکارنو شد.
ترانه دختر نوجواني است که مادرش را در کودکي از دست داده و پدرش به دلايلي در زندان به‌سر مي‌برد. ترانه به زندگي عادي‌اش ادامه مي‌دهد تا اينکه پسر پولداري به او پيشنهاد ازدواج مي‌دهد. ترانه قبول مي‌کند و ازدواج سر مي‌گيرد، ولي بعد از مدت کوتاهي پسر ترانه را رها کرده و به خارج از کشور مي‌رود. اين در حالي است که ترانه از آن پسر حامله است و چون فقط بين آنها صيغه‌اي قرائت شده و اسم ترانه در شناسنامه پسر نيست او نمي‌تواند ثابت کند اين بچه در شکمش را از آن پسر دارد. درحالي‌که همه به او تهمت مي‌زنند، ترانه تلاش ديوانه‌واري را براي اعاده حيثيت از خود و بچه‌اش آغاز مي‌کند و... .
هندي و هرمز
عباس اميني نيز به اين تعبير، دومين فيلم ويژه را درباره كودك‌همسري ساخته است. «هندي و هرمز» روايتگر داستان دو کودک 13 و 16ساله است که طبق سنت مردم جزيره با هم ازدواج مي‌کنند. آنها درکي از يکديگر ندارند، اما دنياي ناشناخته و جذاب ارتباط با همديگر، آنها را به هم‌بازي‌هايي صميمي تبديل مي‌کند؛ اما اين بازي که نامش زندگي است هر لحظه براي آنها خطرناک‌تر مي‌شود.
نمايش اين فيلم در گروه هنر و تجربه سينماي ايران هم‌زمان خواهد بود با 16 ماه مهر؛ روزي که در سراسر دنيا دوستداران کودکان به معضلات گريبان‌گير آنها در جامعه خودشان مي‌انديشند و تلاش مي‌کنند دراين‌باره سخن بگويند تا بتوانند دنيايي شادتر، امن‌تر و کودکانه‌تر براي کودکان بسازند.
پيامد و مسئوليت
هنرمندان و نويسندگان همواره با شاخك‌هاي تيز حسي به دنبال شكار سوژه‌هايي بوده‌‌اند كه بشود با كنشمندي در قبال جامعه، ضمن تأكيد بر تعهد و مسئوليت اجتماعي‌شان، جامعه را نسبت به داده‌پردازي‌هاي بهتر جامعه حساس كنند و در نهايت با مخالف‌خواني يا نقد سالم و سازنده اجتماعي در تدارك يك زندگي بهتر براي اكثريت افراد جامعه برآيند... حالا در اين شرايط كه كودك‌همسري همواره با فقر، اعتياد، فقر فرهنگي، خشونت و مهاجرت و از اين قبيل مضامين آميخته است، چه بهتر كه هنرمندان تئاتر و سينما در برابر اين موضوع بتوانند كنشمند شوند و با توليدات بهتر در ارتقای فكري و فرهنگي جامعه‌شان بكوشند.
رضا آشفته: نداريم فيلم و نمايشي كه به كودك‌همسري در ايران پرداخته باشد؛ يعني آن‌قدر كم و ناچيز كه مي‌توان فقط به يكي، دو مثال كه در اين سال‌ها بر پرده رفته است اشاره كرد و اما در تئاتر كه اصلا اين موضوع كودك‌همسري انگار مورد توجه هيچ نمايش‌نامه‌نويس و كارگرداني واقع نشده است و حتي در يك حساب سرانگشتي هم نمي‌توان به يك مثال بارز اشاره كرد. اين در حالي است كه كودك‌همسري يك پديده نوين است نسبت به تحولات بنيادين كه در جامعه در حال وقوع است و مي‌توان از منظرهاي مختلف اين موضوع و آسيب‌هاي وارد بر آن را؛ چه در دل يك موقعيت نمايشي و چه در يك فيلم سينمايي بررسي كرد.
اين روزها فيلم «هندي و هرمز»، كار عباس اميني، با موضوع كودك‌همسري در گروه فيلم هنر و تجربه اكران شده و اين در حالي است كه خود كودك‌همسري این سال‌ها به‌عنوان يك معضل اساسي از سوي نهادهاي اجتماعي و مجلس شوراي اسلامي براي وضع قوانين تازه براي قانونمندشدن اين پديده مطرح می‌شود و اين خود نكته بارزي است كه بي‌تفاوتي سينماگران و اهل تئاتر را برايمان برجسته مي‌كند كه چرا نسبت به اين موضوع حاد و حساس نبايد تحركي نشان داده باشند؟!
حساسيت‌ها و آمار موجود
در ايران ١٧ درصد دختران، زير سن ١٨ سال عروس مي‌شوند که اين آمار مربوط به ازدواج دائم است و آمار دقيقي از ازدواج موقت دختران زير ١٨ سال وجود ندارد. آمار‌هاي ثبت‌احوال در سال ۹۵ هم نشان مي‌دهند، استان خراسان رضوي با ثبت بيش از شش‌هزار مورد از ازدواج کودکان در رتبه اول قرار دارد و آذربايجان‌شرقي با بيش از چهارهزار مورد، رتبه دوم، خوزستان نيز با ثبت حدود دوهزار و ۵۰۰ مورد ازدواج کودکان رتبه سوم ازدواج کودکان در سنين ۱۰ تا ۱۴ سال را به خود اختصاص داده‌اند.
از نظر طب مامايي، بارداري در سنين زير ۱۹ سال و بالاي ۳۴ سال به‌عنوان حاملگي‌هاي پرخطر تلقي مي‌شوند. عوارض بارداري و زايمان دومين علت مرگ دختران زير ۱۹ سال در جهان است؛ همچنين فرزندان مادران زير ۱۹ سال در مقايسه با مادران ۲۰ تا ۲۴ سال با خطر بالاتري از مرگ مواجه هستند.
برخلاف ايران که در آن سن قانوني ازدواج دختران فقط ۱۳ سال است يا حتي دختران کمتر از ۱۳ ساله هم به شرط موافقت دادگاه مي‌توانند اجازه ازدواج کسب کنند، در شمار بزرگي از کشورهاي دنيا افراد زير ۱۸ سال کودک و نوجوان به شمار مي‌روند و بر اساس قانون، اجازه ازدواج ندارند. قوانين بسياري از کشورها مجازات سختي براي آن تعيين کرده‌اند. برخي از نمايندگان مجلس دهم تلاش‌هايي براي متوقف‌کردن ازدواج کودکان انجام دادند. مشکلات و دردهاي اين کودکان که در سن کم ازدواج مي‌کنند بسيار زياد است. همچنین طيبه سياوشي درباره مصائب و مشکلات اين نوع ازدواج‌ها اشاره می‌کند: در نشستي با پزشکان و جامعه‌شناسان به اين نتيجه رسيديم که بسياري از اين کودکان يک سال بعد از ازدواجشان بچه‌دار شدند. به‌دليل سن کم و ريسک بچه اول در اين کودکان، هم زايمان زودرس، هم سقط مکرر و هم بيماري‌هاي زنانه ديده خواهد شد.
وي همچنين اشاره مي‌کند: تأكيد بر افزايش جمعيت نظام دارد، اما اين تأكيد تبعات منفي براي افراد فقير خواهد داشت. حتي ديده شده که بسياري از اين کودکان که مادر مي‌شوند، نوزادشان به‌دليل فقر از بين مي‌رود.
طيبه سياوشي، عضو فراکسيون زنان مجلس، از مخالفت‌هاي اجتماعي «بسيار زياد» با طرح افزايش سن ازدواج خبر داد و گفت که از ميان مراجع مذهبي، ناصر مکارم‌شيرازي با افزايش حداقل سن ازدواج موافقت کرده است. مکارم‌شيرازي، از مراجع تقليد شيعیان، گفته بود که به فتواي او ازدواج دختران «پيش از بلوغ عقلي و داشتن قدرت تصميم‌گيري» جايز نيست و باطل است.
من ترانه 15 سال دارم
رسول صدرعاملي نخستين فيلم‌سازي است كه به طور جدي پديده كودك‌همسري را در آميزش با مسئله غامض‌تر صيغه در يك فيلم سینمايي بلند مطرح كرده است. «من ترانه ۱۵ سال دارم» فيلمي از رسول صدرعاملي با بازي ترانه عليدوستي است. اين فيلم محصول سال ۱۳۸۰ و برنده سيمرغ بلورين بهترين کارگرداني (رسول صدرعاملي) و بهترين فيلم‌نامه (کامبوزيا پرتوي) و بهترين بازيگر نقش اول زن (ترانه عليدوستي) از بيستمين جشنواره فيلم فجر است. رسول صدرعاملي براي اين فيلم برنده جايزه ويژه هيئت داوران و نامزد جايزه يوزپلنگ طلايي جشنواره فيلم لوکارنو شد.
ترانه دختر نوجواني است که مادرش را در کودکي از دست داده و پدرش به دلايلي در زندان به‌سر مي‌برد. ترانه به زندگي عادي‌اش ادامه مي‌دهد تا اينکه پسر پولداري به او پيشنهاد ازدواج مي‌دهد. ترانه قبول مي‌کند و ازدواج سر مي‌گيرد، ولي بعد از مدت کوتاهي پسر ترانه را رها کرده و به خارج از کشور مي‌رود. اين در حالي است که ترانه از آن پسر حامله است و چون فقط بين آنها صيغه‌اي قرائت شده و اسم ترانه در شناسنامه پسر نيست او نمي‌تواند ثابت کند اين بچه در شکمش را از آن پسر دارد. درحالي‌که همه به او تهمت مي‌زنند، ترانه تلاش ديوانه‌واري را براي اعاده حيثيت از خود و بچه‌اش آغاز مي‌کند و... .
هندي و هرمز
عباس اميني نيز به اين تعبير، دومين فيلم ويژه را درباره كودك‌همسري ساخته است. «هندي و هرمز» روايتگر داستان دو کودک 13 و 16ساله است که طبق سنت مردم جزيره با هم ازدواج مي‌کنند. آنها درکي از يکديگر ندارند، اما دنياي ناشناخته و جذاب ارتباط با همديگر، آنها را به هم‌بازي‌هايي صميمي تبديل مي‌کند؛ اما اين بازي که نامش زندگي است هر لحظه براي آنها خطرناک‌تر مي‌شود.
نمايش اين فيلم در گروه هنر و تجربه سينماي ايران هم‌زمان خواهد بود با 16 ماه مهر؛ روزي که در سراسر دنيا دوستداران کودکان به معضلات گريبان‌گير آنها در جامعه خودشان مي‌انديشند و تلاش مي‌کنند دراين‌باره سخن بگويند تا بتوانند دنيايي شادتر، امن‌تر و کودکانه‌تر براي کودکان بسازند.
پيامد و مسئوليت
هنرمندان و نويسندگان همواره با شاخك‌هاي تيز حسي به دنبال شكار سوژه‌هايي بوده‌‌اند كه بشود با كنشمندي در قبال جامعه، ضمن تأكيد بر تعهد و مسئوليت اجتماعي‌شان، جامعه را نسبت به داده‌پردازي‌هاي بهتر جامعه حساس كنند و در نهايت با مخالف‌خواني يا نقد سالم و سازنده اجتماعي در تدارك يك زندگي بهتر براي اكثريت افراد جامعه برآيند... حالا در اين شرايط كه كودك‌همسري همواره با فقر، اعتياد، فقر فرهنگي، خشونت و مهاجرت و از اين قبيل مضامين آميخته است، چه بهتر كه هنرمندان تئاتر و سينما در برابر اين موضوع بتوانند كنشمند شوند و با توليدات بهتر در ارتقای فكري و فرهنگي جامعه‌شان بكوشند.