چه چیزی تمدن انسانی را پایداری بخشید

مینا معینی . حسن فتاحی: بی‌شک بسیاری از ایرانی‌ها سال‌هایی را به خاطر دارند که در صداوسیمای دولتی ایران، آن زمان که اندک رونقی داشت و هنوز گیرنده‌های برون‌مرزی خانگی فراگیر نشده بود، شخصیتی کارتونی با نام «بابابرقی» وجود داشت که در تلویزیون این جمله‌اش زبانزد کوچک و بزرگ شده بود: «هرگز نشه فراموش لامپ اضافی خاموش». بعدتر جملاتی با اثربخشی کمتر درباره گاز و آب و بنزین هم ورد زبان‌ها شد. جمله‌ای که این روزها زیاد می‌شنویم این است: در مصرف آب، برق، گاز، انرژی، بنزین صرفه‌جویی کنید. می‌توان تمام اینها را در یک جمله کوتاه کرد و گفت: «در مصرف انرژی صرفه‌جویی کنید». اما به‌راستی چرا انرژی مهم است؟ چگونه می‌شود که تأمین انرژی اروپا روی سرنوشت جنگ روسیه و اوکراین اثر می‌گذارد؟ آیا پشت پرده جنگ اسرائیل با شبه‌نظامیان حماس داستان «انرژی» است؟ این یادداشت کوتاه درباره کتابی است که به زبان بسیار ساده به این پرسش‌ها پاسخ داده است.

فصل‌های کتاب

این کتاب را انتشارات «World Scientific» به سال 2023 در 172 صفحه به قلم پروفسور ژان پی‌یر فیلار چاپ کرده است. کتاب در هشت فصل تنظیم‌ شده که به‌ قرار زیر است: 1. انرژی یعنی چه، 2. درباره‌ رویه‌های گوناگون انرژی، 3. کشف‌ها به ترتیبی پرسون (دقیق) یکدیگر را دنبال می‌کنند، 4. اجرای تاریخی انرژی با ابزار و ماشین‌ها  5. تمدن و انرژی، 6. آیا انرژی ماندگار خواهد بود؟، 7. انرژی از کجا می‌آید؟

 8. آیا نتیجه‌ای در کار است؟ اجازه دهید ما این هشت فصل پرمایه و پربار کتاب را به شکلی فشرده و کوتاه و پیوستار روایت کنیم. انرژی را در فارسی کارمایه ترجمه کرده‌اند. اگرچه همه از همان واژه انرژی استفاده می‌کنند؛ «کارمایه» به لحاظ معنایی برای کسانی که نخستین برخورد را با این واژه دارند، بسیار رسا است. انرژی یا کارمایه یعنی معیاری از توانایی هر سامانه برای انجام‌دادن کار. داستان انرژی در این کتاب هم با معنای انرژی آغاز می‌شود و برای اینکه نشان دهد انرژی یعنی چه، مثال‌های بسیار روشنی را می‌زند؛ از انسان‌های غارنشین گرفته تا گونه‌های پنهان انرژی که به چشم نمی‌آید. دو نکته مهم است که خوانندگان بدانند؛ یکی خاستگاه انرژی است و دیگری رابطه میان زمان و انرژی. اساسا زمان شاخصی شگفت‌انگیز در فیزیک است و شاید بتوان گفت مهم‌ترین ویژگی آن یک‌سویه‌بودن بردار زمان است. انرژی و فهم آن سبب کشف برخی رازها شده و به ساخت ابزار کمک کرده است. ردپای انرژی را می‌توان در تمام بخش‌های دانش جست. از فراروندهای زیست‌شناسی در یک سلول گرفته تا مغزه یا مرکز خورشید. آدمی با انرژی به شکل آتش و گرما آشنا شد و با گذر سده‌های زیادی به الکتریسته دست‌ یافت و فهمید در پس الکتریسیته و مغناطیس و توانایی انجام کار انرژی نهفته است. سپس دریافت ستارگان نیروگاه‌های تولید انرژی هستند و چند دهه پیش نیروگاه‌های هسته‌ای شکافت را ساخت تا به انرژی ارزان دست یابد. انرژی ارزان که در شوروی به آن برق ارزان می‌گفتند، نه فقط مفهومی فیزیکی بلکه ستون فقرات اندیشه جامعه سوسیالیستی شده بود و در نهایت شوروی فروپاشید و آن شکوهی که در خیال بافته بود، ندید. با گذر زمان انرژی خود را به شکل ابزارهای برگرفته از فناوری نشان داد. باتری یا پیل یکی از آنها بود که گویی پول می‌دادید و یک بسته انرژی نهفته‌شده را می‌خریدید. سپس آن انرژی رادیوی شما را به کار می‌انداخت. هنوز هم بسیاری از ساعت‌های دیواری در خانه‌های ما با پیل قلمی کار می‌کنند. آرام‌آرام، انرژی مهار شد و ماشین‌های بخار از راه رسیدند. این ماشین‌ها که جلوه صنعتی‌شدن انسان پسانوزایی‌اند، درواقع پایش و رام‌سازی انرژی بود و هنوز هم است. سوخت‌های فسیلی از‌جمله نفت، روی دیگر انرژی هستند که در کنار بحران زیست‌بومی پدیدآمده برای زمین، سبب شده‌اند تا خاورمیانه جنگ‌ها و انقلاب‌ها به خود ببیند. انرژی در پس پرده زندگی را دگرگون کرد. اگرچه بهداشت سبب افزایش طول عمر آدمی شد و جمعیت زمین به شکل نمایی- انفجاری افزایش یافت؛ در پس پرده، صحنه‌گردان این بحران، انرژی بود. انرژی سبب شد ماشین‌های مدرن ساخته شوند. فناوری در تمام زمینه‌ها پیشرفت چشمگیر کند. ترابرد میان شهرها و کشورها و قاره‌ها بسیار آسان و تند شد. وقتی می‌گویند هزینه ترابرد کالا در جهان کاهش‌ یافته یعنی هزینه انرژی صرف‌شده برای تولید فراورده کاهش داشته است. انرژی هواپیماها و حسگرها را خلق کرد و یکی از محدودیت‌های انسان برای سفر به فضا، انرژی موردنیاز سفر است. البته که انرژی روی دیگری هم داشت. جنگ‌ها با صرف انرژی زیاد همراه شدند. بمب‌ها پرمایه‌تر و ویرانگرتر شدند. از شمشیر و ضربه دست سربازان رسیده‌ایم به انرژی هنگفت آزادشده از بمب هسته‌ای. به دنبال انرژی نه فقط در فیزیک و مهندسی که باید در شیمی و زیست‌شناسی و سیاست هم گشت. انرژی حالا به‌طور کامل مفهومی اقتصادی یافته است و در ریاضیاتِ اقتصاد، مانند یک ضریب متغیر با توانی بالا خودنمایی می‌کند. حتی می‌توان گفت حضور گونه‌های گیاهی و حیوانی و نیز فرگشت گونه انسان در درخت زیستی، مدیون انرژی است. شاخص‌ترین آن انرژی دریافتی کل سیاره زمین از خورشید است. می‌توان به کل فرگشت از دریچه انرژی نگاه کرد. حتی می‌توان از فرگشت و نظریه اطلاعات تفسیری انرژی‌گون داشت. تمدن انسان به انرژی گره‌ خورده است؛ چه آن زمان که شکارچی-گردآورنده بود و چه زمانی که بُن‌گشت کشاورزی رخ داد و یک‌جانشین شد. فراروند کشاورزی را هم می‌توان از دریچه انرژی نگریست. میزانی از انرژی صرف می‌شود تا فراورده خام تولید شود. با صرف انرژی فراورده خام به غذای خوراک‌پذیر تبدیل می‌شود. میلیاردها نفر غذا می‌خورند و با دریافت انرژی کار انجام می‌دهند. حال هر آنچه در چرخه انرژی اختلال ایجاد کند، سبب خواهد شد تا پیامدهای دشوار به بار آورد. قحطی و جنگ و بحران اقتصادی نمونه‌هایی از این دست است. امروزه انسان در پی آن است که از انرژی‌ها نوشونده یا همان تجدیدپذیر استفاده کند. انرژی سبز یا پاک نام دیگر آن است و خورشید و باد و امواج دریا نمونه‌هایی از آن است. جان کلام کتاب این است که انرژی زایشگر یا نیرومحرکه‌ تمدن بشری است و از یک سو سرچشمه بقای انسان است و از سوی دیگر ریشه جنگ‌ها و تنش‌ها. آنچنان که امروزه سیاست و اقتصاد بدون انرژی بی‌معناست.

 درباره نویسنده

نویسنده کتاب پروفسور بازنشسته دانشگاه مونپلیه فرانسه، ژان‌پی‌یر فیلار است. او تاکنون 300 مقاله را به‌تنهایی یا با همکاری پژوهشگران دیگر چاپ کرده است. زمینه کاری پروفسور فیلار، نورشناخت یا اپتیک، فیزیک حالت جامد و تئوری‌های ترابرد همچون ترابرد کوانتومی و نوری است.