تلاش برای زدودن غبار از تاریخ اسلام

9 سال از درگذشت اندیشمند شناخته‌شده، دکتر صادق آیینه‌وند می‌گذرد. استادی که یکی از کارهای ماندگار او تأسیس رشته مطالعات زنان در سال 1385 بود. این چهره ماندگار که در زمینه تاریخ اسلام در ایران پژوهش‌های زیادی انجام داده است، در 1330 در یکی از روستاهای تویسرکان متولد شد و برای تحصیلات تکمیلی زبان و ادبیات عرب را انتخاب کرد. هم‌زمان، بخشی از دروس حوزوی را نیز خواند. در ۱۳۶۱ به عضویت هیئت علمی دانشگاه تربیت‌مدرس درآمد و در گروه تاریخ آن دانشگاه مشغول به کار شد. یک سال بعد با عنوان رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، عازم سوریه شد و دکترای ادبیات عرب را در دانشگاه قدیس یوسف لبنان دریافت کرد و پس از بازگشت به ایران دروس تاریخ اسلام و سیره نبوی و تاریخ‌نگاری در اسلام و ادبیات عرب را در دانشگاه‌های مختلف تدریس کرد. «واکاوی در ریشه‌های تاریخی هویت ایرانی»، «آسیب‌‌شناسی روایت‌‌های تاریخی» و «زدودن غبار تعصب از تاریخ اسلام» از‌جمله تلاش‌‌های او در طول زندگی‌اش بود. به نام او جایزه‌ای نیز در سال 1394 تأسیس شد. او در طول زندگی‌اش بیش از 90 مقاله علمی و 30 کتاب تألیف کرده است. درباره تلاش‌ها و ویژگی‌های او بسیاری سخن گفته‌اند که در این مطلب به مرور برخی از آنها می‌پردازیم. او را دارای صبر، ایمان، توکل، نظم اجتماعی در حرکات رفتاری و معروف به صداقت و راست‌گفتاری می‌دانستند. دکتر آیینه‌وند دو سال آخر عمر خود به عنوان رئیس پژوهشگاه علوم انسانی فعالیت می‌کرد.

تکامل جامعه بدون زنان ممکن نیست

دکتر اشرف بروجردی‌ در مراسم بزرگداشت صادق آیینه‌وند گفت: «استاد همیشه تلاش می‌کرد علم را در بین جوانان توسعه بدهد و جامعه را به بالندگی رشد و تکاپو برساند. استاد ما هم علم خود را در خدمت دیگران قرار می‌دهد و هم خود در پی آموزش بود تا برای نجات دیگران بر دانش وجودی‌اش بیفزاید. در نگاه دکتر آیینه‌وند چه زن و چه مرد باعث و عامل تکامل بشری معرفی می‌شدند».

او در بخش دیگری از سخنانش ادامه داد: «زنده‌یاد آیینه‌وند معتقد بود رشد و تکامل جامعه منهای زنان میسر نیست و ما برای رسیدن به حقیقت باید نمونه‌هایی از مصادیق را بشناسیم که استاد یکی از این نمونه‌ها، الگوها و مصادیق بود».

مثل کوه استوار

حجت‌الاسلام حسن ابوترابی گفت: «دکتر آیینه‌وند یک کوه استوار بود. دانش او را به یک استوانه مستقل تبدیل کرده بود. این ثبات ویژگی انسان در قرآن است. دکتر آیینه‌وند انسان مؤمنی بود که اسلام در عقیده، اخلاق و رفتار او خلاصه می‌شد. او وقتی از تشیع یاد می‌کرد خود نماد و سیره اهل مکتب بود».

ادای احترام مردم به او

دکتر ناصر تکمیل‌همایون، در دومین سالگرد این استاد برجسته به تبیین جایگاه او پرداخت و او را رکنی برای تاریخ ایران دانست و درباره او گفت: «از زمانی که وی به پژوهشگاه آمد حتی یک بار هم نشنیدم کسی از وی گله یا شکایت داشته باشد. او کاملا عدالت، راستی، درستی و حقیقت را در کارهایش رعایت می‌کرد. نمونه رفتار وی را می‌توانم در جریانی شرح دهم که مجبور شد از برخی استادان که نمونه واضح آن هاشم آقاجری بود حمایت کند. حضور مردم در مراسم تشییع ایشان تقدیری بود که ملت ایران از وی کردند. ادای احترامی که زایندگان فرهنگ و هویت ایرانی به یک شخصیت برجسته نشان دادند، رویکردی بسیار قابل احترام است هم برای آیینه‌وند و هم برای ملت ایران که افراد خادم جامعه را تشخیص می‌دهد و فرد حقیقت‌گو، ریاکار یا راست‌کردار را می‌شناسد و میان آنها فرق می‌گذارد و عظمت جمعیت در مراسم تشییع وی نشان‌دهنده هوشمندی ایرانی‌های حق‌شناس بود».

زنان نیز رجل سیاسی هستند

محسن آرمین در یکی از سالگردهایی که برای دکتر آیینه‌وند برگزار شد، بخشی از سخنانش را به یادداشتی از این استاد برجسته اختصاص داده و گفت: آیینه‌وند در رویکردی معرفت‌شناسانه به سنت دینی درباره مسئله زن تأکید می‌کند و می‌نویسد: «با اطلاعی که از تاریخ و سیره معصومان دارم و از بن دندان می‌گویم که در اسلام معیار و اسلام سیره هیچ منع و محدودیتی برای حضور زن نیست». این نماینده مجلس ششم با اشاره به نگاه دکتر آیینه‌وند درخصوص زنان توضیح داد: آیینه‌وند از سویی دیگر به پسرفت موقعیت و حضور زن تحت تأثیر عوامل تاریخی، فرهنگی و سیاسی اشاره می‌کند که در عرف و سنت دینی و فتواهای فقها بازتاب یافته است و می‌گوید «امروز دیگر حضور زن یک امر واقع و مقبول است. حال چه کسانی بخواهند و چه کسانی نخواهند باید گردن بگذارند و خوشا به حال جوامع و مللی که روشمند و مطابق منطق مقبول از آن استقبال کنند». آرمین همچنین نگاه دکتر آیینه‌وند به کلمه رجل سیاسی را تشریح کرد و گفت: «دکتر آیینه‌وند می‌گوید من کلمه رجال را در قانون اساسی که یکی از شروط رئیس‌جمهوری اسلامی است، از باب غلبه می‌دانم و این هم یک قاعده نحوی و اصولی است؛ وقتی می‌گوییم رجل شامل مرد و زن می‌شود و از باب غلبه، نیازی که ذکر مؤنث نمی‌بینیم مثل طلب العلم فریضهُ علی کلِ مسلم، یعنی علی کل مسلم هم جزء آن است. نظر من این است که در قانون اساسی زنان هم می‌توانند رئیس‌جمهور باشند؛ این هم با سیره معصوم سازگار است و هم قانون‌گذار مفهوم عرفی مقبول بدوی التبادر را در ذهن خود و جامعه مفروض داشته است».

جای خالی

در این روزها، جای افرادی مانند دکتر آیینه‌وند خالی به نظر می‌رسد؛ استادی که «تاریخ‌نگار متعهد بود اما تاریخ‌نگار ایدئولوژیک نبود»، «مردی از جنس صداقت» و کسی که باور داشت اسلام فقط به نماز و روزه نیست و زنان در جامعه باید حضوری فعال داشته باشند و تأکید می‌کرد: «مردم از نداشتن ناراحت نمی‌شوند بلکه از بی‌عدالتی و اختلاف‌های طبقاتی ناراحت می‌شوند».