داستان واکسن؛ از آبله تا کرونا
امینه دادخوا. پژوهشگرحوزه ایمنیشناسی دانشگاه علوم پزشکی روتردام، هلند
واکسنها محصولاتی دارویی هستند که سیستم ایمنی را برای مبارزه با بیماریهای خطرناکی که هنوز برای فرد رخ نداده است، آماده میکنند. واکسن در برابر یک بیماری خاص، مصونیت ایجاد کرده و نقش درمانی ندارد. درواقع وظیفه واکسنها پیشگیری از وقوع بیماری است. برای درک بهتر سازوکار واکسن و چگونگی مصونیت بدون بروز بیماری، ابتدا لازم است که از ساختار سیستم ایمنی، عملکرد آن و سازوکار مواجهه با ذرات بیماریزا یا در اصطلاح رایج میکروبها کمی بیشتر بدانیم. به طور طبیعی میلیاردها میکروب درون و روی سطح بدن وجود دارند که با ما همزیستی میکنند. این میکروبها روی سطح پوست، درون دهان و لولههای گوارشی، بخشی از دستگاه تنفسی و دستگاه تناسلی ساکن هستند. سؤال این است که آیا باید از وجود چنین حجم عظیمی از میکروب نگران باشیم؟ در حقیقت اکثر این میکروبها نهتنها برای ما بیماریزا نیستند؛ بلکه نقشهای مهمی در تأمین و حفظ سلامتی ما دارند؛ مانند برقراری تعادل در سیستم ایمنی یا تولید برخی از ویتامینها به وسیله میکروبهای ساکن در دستگاه گوارش. گروه دیگری از این میکروبها در محلی از بدن قرار گرفتهاند که امکان بیماریزایی را ندارد. بهعنوان مثال به طور طبیعی باکتریهایی درون روده کوچک ساکن هستند که تنها در صورت بروز زخم و خونریزی در آن موضع توانایی ایجاد بیماری را پیدا میکنند. سیستم ایمنی مجموعهای است از سلولها، هورمونها و اندامهای مختلفی که در تعامل با یکدیگر موجب محافظت بدن در برابر عوامل بیماریزا میشوند. این سیستم به دو دسته عمده سیستم ایمنی ذاتی و سیستم ایمنی اختصاصی تقسیم میشود. سیستم ایمنی ذاتی با توانایی تشخیص سلولهای خودی از بیگانه در ابتدا از ورود عوامل بیماریزا به بدن جلوگیری میکند و در صورت ورود میکروب، مکانیسمهای دفاعی عمومی برای جلوگیری از گسترش بیماری و بیرونراندن میکروبها فعال میشوند. پوست سالم، موکوس پوشاننده دستگاه گوارش و تنفس و مواد شیمیایی موجود در اشک چشم و عرق بدن اولین خطوط دفاعی بدن در برابر ورود میکروبها هستند. در مرحله بعد از ورود میکروبها سلولها و پروتئینهای موجود در سیستم ایمنی وظیفه غیرفعالسازی و بهبیرونراندن عوامل بیگانه از بدن را دارند. التهاب موضعی و تب مثالهای دیگری از فعالیت سیستم ایمنی ذاتی هستند. اگر فعالیتهای سیستم ایمنی ذاتی نتواند منجر به بازدارندگی میکروبها شود، آنها در بدن گسترش مییابند. در اینجا سلولهای سیستم ایمنی اختصاصی که با پیامهای صادرشده از سوی سلولهای خبررسان فعال شدهاند، وارد کارزار نبرد با عامل خارجی بیماریزا میشوند. سیستم ایمنی اختصاصی گرچه در سرعت مقابله با میکروبها از سیستم ایمنی ذاتی عقبتر است؛ اما ویژگیهای منحصربهفردی دارد که آن را برای مقابله مؤثر و کارآمدتر توانا میکند. سیستم ایمنی اختصاصی دارای قدرت تشخیص اختصاصی و تمایز میکروبها با کوچکترین میزان جزئیات است، حالآنکه سیستم ایمنی ذاتی توانایی تشخیص کلیتری از میکروبها دارد. ویژگی منحصربهفرد دیگر سیستم ایمنی اختصاصی سلولهایی با قابلیت یادآوری مواجهه قبلی با میکروب است. چگونگی این بهخاطرسپردن از طریق سلولهایی به نام سلولهای خاطره است که بعد از مواجهه سیستم ایمنی اختصاصی با نوع خاصی از میکروب، این سلولها که طول عمر زیادی هم دارند (گاهی مادامالعمر) در بدن باقی مانده و در صورت مواجهه مجدد با عامل بیماریهای مشابه پاسخی سریع و کارآمد به میکروب خواهند داد. به این شکل قبل از فعالشدن مکانیسمهای انتشار و بیماریزایی میکروب سیستم ایمنی آن را خنثی خواهد کرد. چنین ویژگیهای منحصربهفرد سیستم ایمنی اختصاصی امکان پیشگیری از بیماریها به وسیله واکسن را به ما میدهد. تاریخ ساخت واکسن به قرن 18 میلادی بازمیگردد؛ زمانی که سالانه 400 هزار نفر در اروپا بر اثر بیماری آبله بزرگ میمردند و افرادی که خودبهخود بهبود مییافتند تا آخر عمر درگیر عوارض بیماری مانند نابینایی و نازیبایی پوست بر اثر جای جراحت آبله بودند. در اصل ایده ایمنسازی در برابر بیماری آبله به سالها قبل برمیگشت؛ زمانی که یک راهب چینی در سال ۱۰۲۲ مشاهده کرد افرادی که یک بار از این بیماری جان سالم به در میبرند، مجددا به آبله مبتلا نمیشوند. این راهب پوستههای خشکشده بیماری آبله را میکوبید و گرد آن را به دستگاه تنفسی افراد وارد میکرد که باعث میشد فرد به نوع خفیفتری از آبله مبتلا شود؛ اما احتمال داشت از مرگ آنها جلوگیری شود. بعدها پوستههای خشکشده آبله را از راه خراش پوستی وارد بدن میکردند که در این روش همچنان سه درصد افراد بر اثر بیماری میمردند و افرادی که زنده میماندند، ممکن بود بینایی خود را از دست بدهند و بهعلاوه جای زخمهای آبله برای همیشه روی بدن آنها باقی میماند. در قرن 18 میلادی «ادوارد جنر» واکسن را با مکانیسم صحیحتری کشف کرد. این پزشک انگلیسی متوجه شد افرادی که به آبله خفیف گاوی مبتلا میشوند، بعد از بهبودی در برابر بیماری آبله بزرگ مصون هستند. نکته مهم بعدی این بود که اثر آبله گاوی برای همیشه روی پوست این افراد باقی نمیماند. «جنر» در آزمایشهای متعدد خود در مرحله اول زخمهای خشکشده آبله گاوی را از راه خراش پوستی وارد بدن افراد میکرد که باعث میشد تا چند روز علائم بیماری شامل تب و بثورات پوستی ظاهر شوند. پس از بهبودی، «جنر» ذرات خشکشده آبله انسانی را از راه خراش پوستی وارد بدن فرد میکرد که طبق مشاهدات اولیه و پیشبینیهای «جنر» فرد به بیماری مصونیت نشان میداد. به لطف کشف بزرگ «ادوارد جنر»، امروزه بیماری آبله بزرگ به طور کامل ریشهکن شده است و بیماری ویروسی دیگر یعنی فلج اطفال هم با برنامه واکسیناسیون جهانی بسیار نزدیک به ریشهکنشدن است. کشف واکسن هاری از سوی «لویی پاستور» گام بعدی به سمت پیشگیری از بیماریهای میکروبی بود. پیشرفت در علم میکروبشناسی باعث افزایش سریعی در تعداد و تنوع واکسنها شد. انواع واکسنهای موجود در دسترس را میتوان به پنج گروه عمده تقسیمبندی کرد:
- واکسن زنده ضعیفشده که حاوی میکروب زندهای است که قابلیت تکثیر را داراست، اما توانایی ایجاد بیماری را ندارد. مصرف یک تا دوره از این واکسنها برای ایمنی مادامالعمر کافی است. واکسنهای سرخک، سرخجه و اوریون به این گروه تعلق دارند.
- دسته دوم واکسن حاوی میکروب غیرفعالشده است که قابلیت تکثیر ندارند، اما توانایی تحریک سیستم ایمنی را دارا هستند. این گروه از واکسنها نسبت به گروه قبلی ایمنیزایی کمتری تولید کرده و برای رسیدن به حداکثر ایمنی، نیاز به تکرار واکسیناسیون در دفعات متعدد است؛ مانند واکسن هاری.
- گروهی از باکتریها با تولید سم ایجاد بیماری میکنند و از سم خنثیشده آنها برای تولید واکسن گروه سوم واکسنها استفاده میشود. واکسن دیفتری و کزاز مثالهایی از این گروه واکسن هستند.
- پیشرفت علم میکروبیولوژی و گسترش دانش علم ژنتیک باعث نوآوری در ساخت واکسنهای گروه چهارم شدند. در واکسنهای جدید تلاش بر این بود تا بهجای استفاده از میکروب کامل، از بخشهایی که در ایمنیزایی درازمدت نقش ویژهای ایفا میکنند، استفاده شود. به این شکل عوارض جانبی احتمالی واکسنها هم کاهش پیدا کردند. واکسن هپاتیت ب، واکسن HPV که از ایجاد زگیل تناسلی و سرطان دهانه رحم جلوگیری میکند و واکسن آنفلوانزا مثالهایی از گروه چهارم هستند.
- جدیدترین نسل واکسنها با تکیه بیشتری بر علم ژنتیک ساخته میشوند که توان بالایی در تحریک مؤثر سیستم ایمنی برای مصونیت پایدار را دارا هستند. از نکات مثبتDNA واکسنها و واکسنهای نوترکیب میتوان به عوارض جانبی پایین و قابلاستفادهبودن برای طیف بزرگی از گروههای سنی و شرایط سلامت عمومی اشاره کرد؛ حال آنکه در واکسنهایی که قبلا اشاره شد، گاهی محدودیتهایی از این دست وجود داشت. بهطورکلی واکسنها دارای اجزای تقریبا مشابه، اما محتویات متفاوتی هستند. تفاوت در محتویات به نوع واکسن و متعاقبا روش نگهداری آن بستگی دارد. هر واکسن از بخش محرک سیستم ایمنی یا آنتیژن، تثبیتکنندهها، ادجوانت، آنتیبیوتیک و مواد نگهدارنده از آلودگی میکروبی تشکیل شده است. آنتیژن قسمتی از میکروب بوده که قادر به تحریک سیستم ایمنی اختصاصی به شکل موثر و ایجاد سلولهای خاطره است. تثبیتکنندهها باعث حفظ ساختار اجزای واکسن طی مراحل ساخت تا مصرف میشوند. ادجوانت مادهای است که باعث رهاسازی تدریجی آنتیژن در بدن شده تا سیستم ایمنی فرصت کافی برای مواجهه و مقابله با آنتیژن را داشته باشد. آنتیبیوتیک و نگهدارندهها از آلودگی میکروبی احتمالی
واکسن جلوگیری میکنند. تولید واکسن پروسه طولانی و زمانبری دارد؛ یعنی بهطور متوسط برای ساخت هر واکسن حدود 10 سال زمان لازم است. سازمان غذا و داروی آمریکا اولین واکسن برای ویروس ابولا را سال قبل تأیید کرد؛ درحالیکه 43 سال از کشف اولیه این ویروس مرگبار میگذرد. با وجود سرمایهگذاریهای کلان دانشمندان اما در زمینه ساخت واکسن برای ویروس HIV، عامل بیماری ایدز و میکروب عامل عفونتهای ویروسی متناوب تنفسی (RSV) پیشرفت چندانی نداشتهاند. زمستان سال گذشته وجود ویروس جدیدی از خانواده کرونا ویروسها در ووهان چین گزارش شد که خیلی زود بیماری حاصل از این ویروس به یک همهگیری جهانی تبدیل شد. در 30 سال گذشته هر 10 سال یک بار شاهد ظهور یک کرونا ویروس جدید بودهایم که بخش بزرگی از سیستم بهداشتی عمومی را درگیر میکند، اما اهمیت بیماری کووید-۱۹ نهتنها به علت کشندهبودن ویروس در برخی افراد، بلکه به علت قابلیت سرایت بیماری از افراد ناقل بدون علامت هم هست. با توجه به میزان روزافزون تعداد مبتلایان و عدم موفقیت اکثر کشورهای جهان در مهار بیماری، امید برای دسترسی به واکسن در مدتزمان کوتاه پررنگتر شده است. درحالیکه عدهای از
متخصصان حوزه واکسن خوشبینانه منتظر نهاییشدن تحقیقات و آمادهسازی واکسن تا پایان سال ۲۰۲۰ میلادی یا اوایل سال ۲۰۲۱ هستند، بعضی از دانشمندان معتقدند تحقیقات سریع برای تولید واکسن بسیار عجولانه است. بیشتر از صد واکسن برای ویروس SARS-CoV2 در حال ساخت است، اما فقط تعداد کمی از آنها به مرحله آزمودن روی مدل انسانی رسیدهاند. این گروه از تستها در سه فاز طبقهبندی میشوند و برای عرضه واکسن به عرصه عمومی همه این مراحل باید به نتیجهگیری نهایی رسیده باشند تا با بررسی نهایی نتایج مجوز استفاده عمومی صادر شود. در وضعیت نیاز اورژانسی به واکسن مانند پاندمی اخیر، هر سه فاز تستها بهطور همزمان انجام میشوند و درصورتیکه نتایج این سه مرحله با موفقیت به پایان برسد، واکسن برای مصرف عمومی در دسترس قرار خواهد گرفت. در مرحله اول، واکسن به گروه کوچکی از افراد داوطلب سالم برای تعیین دوز مؤثر و نحوه پاسخدهی سیستم ایمنی تزریق میشود. در مرحله دوم، واکسن روی گروههای چندصدنفری از داوطلبها برای بررسی اثر و عوارض جانبی سریع پدیدارشونده آزمایش میشود. در مرحله سوم، گروه مورد مطالعه، شامل هزاران داوطلب جهت بررسی و تأیید نهایی
ایمنبودن واکسن و عوارض جانبی نادر آن است. سازمان بهداشت جهانی جدول واکسنهایی را که مراحل تستهای بالینی را میگذرانند، با آخرین بهروزرسانیها در دسترس همگان قرار میدهد (رجوع شود به وبسایت سازمان جهانی بهداشت).اولین واکسن در ماه فروردین به مرحله تست بالینی رسید و درحالحاضر مجموعا 9 واکسن در مراحل آخر تست بالینی هستند که بهطور حتم بعضی از آزمایشها به نتایج مطلوب نخواهند رسید که از نظر دنیای پزشکی امری قابل درک است اما تعدادی از این واکسنها قادر به تحریک مؤثر سیستم ایمنی برای تولید آنتیبادیهای اختصاصی علیه ویروس کووید-۱۹ خواهند بود. در ادامه خلاصهای از جزئیات واکسنهایی که مراحل آخر تست بالینی را طی میکنند، میبینید:
1- واکسنی که این روزها در صدر اخبار پزشکی دنیا قرار دارد متعلق به شرکت بیونتک آلمان با همکاری شرکت آمریکایی فایزر بوده و واکسنی است که با فناوری mRNA طراحی شده است. این واکسن تا مرحله سوم تست بالینی در کشورهای آمریکا، آرژانتین، برزیل و آلمان رسیده است. بعد از اتمام مراحل اول و دوم تست بالینی، تحقیقات روی این واکسن برای بررسی عوارض جانبی گزارششده متوقف شد و پس از مدتی مجددا از سر گرفته شد. اخیرا خبر اثربخشی 90درصدی این واکسن منتشر شده است و امید آن میرود که واکسن هرچه زودتر مجوز مصرف برای عموم را دریافت کند. چالشهای پیشروی این واکسن، میزان اثربخشی آن در گروههای مختلف مردم است که ممکن از نظر سن و شرایط سلامت عمومی در سطح پایینتری از داوطلبان دریافتکننده واکسن قرار داشته باشد. چالش بعدی شرایط نگهداری واکسن در دمای منهای 70 درجه تا قبل از تزریق است که سازندگان واکسن میبایست برای ذخیرهسازی حجم بالای واکسن و توزیع آن در کشورهای مختلف تمهیدات لازم را در نظر بگیرند.
2- دومین اخبار موفقیت بالای 90 درصد ایمنیسازی متعلق به شرکت آمریکایی مودرنا با همکاری مؤسسه ملی سلامت آمریکاست. این دو شرکت واکسنی را با فناوریای مانند شرکت بیونتک آلمان ساختهاند که در حال تست در مرحله سوم بالینی است و نتایج موفقیتآمیزی را هم در این سطح نشان داده است. درحالیکه تحقیقات برای نتایج بیشتر ادامه دارد، کشورهای آمریکا، ژاپن، قطر و کانادا این واکسن را پیشخرید کردهاند.
3- شرکت چینی سینوواک مراحل اول و دوم تست بالینی واکسن کرونا از گروه واکسنهای غیرفعالشده را در چین و مرحله سوم را در کشورهای برزیل، اندونزی و ترکیه پشتسر گذاشته است و درحالحاضر واکسن برای افراد با مشاغل با ریسک بالای ابتلا به کووید-۱۹ در حال تجویز است.
4- انستیتو ووهان چین با همکاری شرکت خصوصی بیوتکنولوژی چینی سینافارم مرحله سوم تست بالینی واکسن کرونای غیرفعالشده را در کشورهای امارات متحده عربی، مراکش و پرو پشت سر گذاشته است.
5- شرکت سینافور با همکاری انستیتو بیجین چین واکسن دیگری را از گروه میکروب غیرفعال در کشورهای امارات و الجزایر به مرحله سوم تست بالینی رسانده است. کشور امارات متحده عربی تصویب اضطراری واکسن سینافارم را برای استفاده کارکنان بخش مراقبتهای بهداشتی حتی قبل از تأیید ایمن و مؤثر بودن واکسن توسط شرکت سینافارم اعلام کرد. این شرکت در حال آمادهسازی برای تولید دو واکسن خود با برنامهریزی برای تولید یک میلیارد دوز در سال است.
6- دانشگاه آکسفورد به همراه شرکت سوئدی بریتانیایی AstraZeneca واکسنی با فناوری وکتور آدنوویروس طراحی کردهاند که در مراحل آزمایش روی حیوانات ایمنیزایی خوبی را نشان داده است. فاز دوم تست واکسن در کشورهای انگلستان، هندوستان و فاز سوم در کشورهای برزیل، آفریقای جنوبی و آمریکا انجام خواهد شد. اگرچه در مسیر ساخت این واکسن توقفهایی برای بررسی و پیگیریهای مؤثر و ایمنبودن صورت گرفت اما از مهرماه سازمان غذا و دارو مجددا اجازه مراحل تست بالینی این واکسن را صادر کرد.
7- شرکت چینی سن سینو با همکاری آکادمی علوم پزشکی نظامی با استفاده از فناوری مشابه واکسن دانشگاه آکسفورد واکسنی را به مرحله سوم تست بالینی در کشورهای عربستان سعودی، پاکستان و روسیه رسانده است اما هنوز راجع به اجبار تزریق واکسن به سربازان چینی نظر قطعی نداده است.
8- شرکت واکسنسازی آمریکایی نانوواکس واکسنی را با هدفگیری پروندههای چسبنده به میزبان طراحی کردهاند که در حال گذراندن مرحله سوم تست بالینی در کشور انگلستان است و در ادامه روی داوطلبان کشور آمریکا تست خواهد شد.
9- انستیتوی تحقیقاتی گاملیا زیر نظر وزارت بهداشت روسیه واکسنی را با فناوری مهندسی ژنتیک طراحی کرده است. شهریورماه رئیسجمهور روسیه اعلام کرد واکسن به مرحله عرضه برای مصرف عموم رسیده است، درحالیکه هنوز مرحله سوم تست بالینی آغاز نشده بود. با انتقادات متخصصان واکسن تأیید نهاییشدن واکسن پس گرفته شد و درحالحاضر مرحله سوم تست بالینی این واکسن در کشورهای روسیه، بلاروس، امارات متحده عربی و هند در حال انجام است.
***
طبق نظر سازمان بهداشت جهانی درحالحاضر واکسنی برای کروناویروس وجود ندارد اما میتوان خوشبین بود که تا اواسط سال آینده نتایج تستهای مرحله سوم نهایی شده و پس از بررسی و تأیید نهایی واکسن وارد بازار مصرف خواهد شد؛ اگرچه هیچ پیشبینی قطعیای برای این تاریخ وجود ندارد. همچنین سازمان بهداشت جهانی اذعان میدارد نمیتوان امیدوار بود با ورود واکسن به عرصه عمومی همهگیری بهسرعت کنترل شود زیرا باید دید اثرگذاری چه مدت بعد از واکسیناسیون حاصل میشود و با چه سرعت واکسن در دسترس همگان قرار خواهد گرفت. دانشمندان معتقدند با توجه به ویژگی ویروس کرونا و میزان جهش بالای آن، این بیماری همچون آنفلوانزا یک بیماري فصلی باقی خواهد ماند و واکسیناسیون باید مرتب تکرار شود. با توجه به وخامت روند گسترش بیماری و روشننبودن زمان قطعی دسترسی به واکسن، درحالحاضر بهترین راه رعایت نکات بهداشتی پیشگیرانه است.
واکسنها محصولاتی دارویی هستند که سیستم ایمنی را برای مبارزه با بیماریهای خطرناکی که هنوز برای فرد رخ نداده است، آماده میکنند. واکسن در برابر یک بیماری خاص، مصونیت ایجاد کرده و نقش درمانی ندارد. درواقع وظیفه واکسنها پیشگیری از وقوع بیماری است. برای درک بهتر سازوکار واکسن و چگونگی مصونیت بدون بروز بیماری، ابتدا لازم است که از ساختار سیستم ایمنی، عملکرد آن و سازوکار مواجهه با ذرات بیماریزا یا در اصطلاح رایج میکروبها کمی بیشتر بدانیم. به طور طبیعی میلیاردها میکروب درون و روی سطح بدن وجود دارند که با ما همزیستی میکنند. این میکروبها روی سطح پوست، درون دهان و لولههای گوارشی، بخشی از دستگاه تنفسی و دستگاه تناسلی ساکن هستند. سؤال این است که آیا باید از وجود چنین حجم عظیمی از میکروب نگران باشیم؟ در حقیقت اکثر این میکروبها نهتنها برای ما بیماریزا نیستند؛ بلکه نقشهای مهمی در تأمین و حفظ سلامتی ما دارند؛ مانند برقراری تعادل در سیستم ایمنی یا تولید برخی از ویتامینها به وسیله میکروبهای ساکن در دستگاه گوارش. گروه دیگری از این میکروبها در محلی از بدن قرار گرفتهاند که امکان بیماریزایی را ندارد. بهعنوان مثال به طور طبیعی باکتریهایی درون روده کوچک ساکن هستند که تنها در صورت بروز زخم و خونریزی در آن موضع توانایی ایجاد بیماری را پیدا میکنند. سیستم ایمنی مجموعهای است از سلولها، هورمونها و اندامهای مختلفی که در تعامل با یکدیگر موجب محافظت بدن در برابر عوامل بیماریزا میشوند. این سیستم به دو دسته عمده سیستم ایمنی ذاتی و سیستم ایمنی اختصاصی تقسیم میشود. سیستم ایمنی ذاتی با توانایی تشخیص سلولهای خودی از بیگانه در ابتدا از ورود عوامل بیماریزا به بدن جلوگیری میکند و در صورت ورود میکروب، مکانیسمهای دفاعی عمومی برای جلوگیری از گسترش بیماری و بیرونراندن میکروبها فعال میشوند. پوست سالم، موکوس پوشاننده دستگاه گوارش و تنفس و مواد شیمیایی موجود در اشک چشم و عرق بدن اولین خطوط دفاعی بدن در برابر ورود میکروبها هستند. در مرحله بعد از ورود میکروبها سلولها و پروتئینهای موجود در سیستم ایمنی وظیفه غیرفعالسازی و بهبیرونراندن عوامل بیگانه از بدن را دارند. التهاب موضعی و تب مثالهای دیگری از فعالیت سیستم ایمنی ذاتی هستند. اگر فعالیتهای سیستم ایمنی ذاتی نتواند منجر به بازدارندگی میکروبها شود، آنها در بدن گسترش مییابند. در اینجا سلولهای سیستم ایمنی اختصاصی که با پیامهای صادرشده از سوی سلولهای خبررسان فعال شدهاند، وارد کارزار نبرد با عامل خارجی بیماریزا میشوند. سیستم ایمنی اختصاصی گرچه در سرعت مقابله با میکروبها از سیستم ایمنی ذاتی عقبتر است؛ اما ویژگیهای منحصربهفردی دارد که آن را برای مقابله مؤثر و کارآمدتر توانا میکند. سیستم ایمنی اختصاصی دارای قدرت تشخیص اختصاصی و تمایز میکروبها با کوچکترین میزان جزئیات است، حالآنکه سیستم ایمنی ذاتی توانایی تشخیص کلیتری از میکروبها دارد. ویژگی منحصربهفرد دیگر سیستم ایمنی اختصاصی سلولهایی با قابلیت یادآوری مواجهه قبلی با میکروب است. چگونگی این بهخاطرسپردن از طریق سلولهایی به نام سلولهای خاطره است که بعد از مواجهه سیستم ایمنی اختصاصی با نوع خاصی از میکروب، این سلولها که طول عمر زیادی هم دارند (گاهی مادامالعمر) در بدن باقی مانده و در صورت مواجهه مجدد با عامل بیماریهای مشابه پاسخی سریع و کارآمد به میکروب خواهند داد. به این شکل قبل از فعالشدن مکانیسمهای انتشار و بیماریزایی میکروب سیستم ایمنی آن را خنثی خواهد کرد. چنین ویژگیهای منحصربهفرد سیستم ایمنی اختصاصی امکان پیشگیری از بیماریها به وسیله واکسن را به ما میدهد. تاریخ ساخت واکسن به قرن 18 میلادی بازمیگردد؛ زمانی که سالانه 400 هزار نفر در اروپا بر اثر بیماری آبله بزرگ میمردند و افرادی که خودبهخود بهبود مییافتند تا آخر عمر درگیر عوارض بیماری مانند نابینایی و نازیبایی پوست بر اثر جای جراحت آبله بودند. در اصل ایده ایمنسازی در برابر بیماری آبله به سالها قبل برمیگشت؛ زمانی که یک راهب چینی در سال ۱۰۲۲ مشاهده کرد افرادی که یک بار از این بیماری جان سالم به در میبرند، مجددا به آبله مبتلا نمیشوند. این راهب پوستههای خشکشده بیماری آبله را میکوبید و گرد آن را به دستگاه تنفسی افراد وارد میکرد که باعث میشد فرد به نوع خفیفتری از آبله مبتلا شود؛ اما احتمال داشت از مرگ آنها جلوگیری شود. بعدها پوستههای خشکشده آبله را از راه خراش پوستی وارد بدن میکردند که در این روش همچنان سه درصد افراد بر اثر بیماری میمردند و افرادی که زنده میماندند، ممکن بود بینایی خود را از دست بدهند و بهعلاوه جای زخمهای آبله برای همیشه روی بدن آنها باقی میماند. در قرن 18 میلادی «ادوارد جنر» واکسن را با مکانیسم صحیحتری کشف کرد. این پزشک انگلیسی متوجه شد افرادی که به آبله خفیف گاوی مبتلا میشوند، بعد از بهبودی در برابر بیماری آبله بزرگ مصون هستند. نکته مهم بعدی این بود که اثر آبله گاوی برای همیشه روی پوست این افراد باقی نمیماند. «جنر» در آزمایشهای متعدد خود در مرحله اول زخمهای خشکشده آبله گاوی را از راه خراش پوستی وارد بدن افراد میکرد که باعث میشد تا چند روز علائم بیماری شامل تب و بثورات پوستی ظاهر شوند. پس از بهبودی، «جنر» ذرات خشکشده آبله انسانی را از راه خراش پوستی وارد بدن فرد میکرد که طبق مشاهدات اولیه و پیشبینیهای «جنر» فرد به بیماری مصونیت نشان میداد. به لطف کشف بزرگ «ادوارد جنر»، امروزه بیماری آبله بزرگ به طور کامل ریشهکن شده است و بیماری ویروسی دیگر یعنی فلج اطفال هم با برنامه واکسیناسیون جهانی بسیار نزدیک به ریشهکنشدن است. کشف واکسن هاری از سوی «لویی پاستور» گام بعدی به سمت پیشگیری از بیماریهای میکروبی بود. پیشرفت در علم میکروبشناسی باعث افزایش سریعی در تعداد و تنوع واکسنها شد. انواع واکسنهای موجود در دسترس را میتوان به پنج گروه عمده تقسیمبندی کرد:
- واکسن زنده ضعیفشده که حاوی میکروب زندهای است که قابلیت تکثیر را داراست، اما توانایی ایجاد بیماری را ندارد. مصرف یک تا دوره از این واکسنها برای ایمنی مادامالعمر کافی است. واکسنهای سرخک، سرخجه و اوریون به این گروه تعلق دارند.
- دسته دوم واکسن حاوی میکروب غیرفعالشده است که قابلیت تکثیر ندارند، اما توانایی تحریک سیستم ایمنی را دارا هستند. این گروه از واکسنها نسبت به گروه قبلی ایمنیزایی کمتری تولید کرده و برای رسیدن به حداکثر ایمنی، نیاز به تکرار واکسیناسیون در دفعات متعدد است؛ مانند واکسن هاری.
- گروهی از باکتریها با تولید سم ایجاد بیماری میکنند و از سم خنثیشده آنها برای تولید واکسن گروه سوم واکسنها استفاده میشود. واکسن دیفتری و کزاز مثالهایی از این گروه واکسن هستند.
- پیشرفت علم میکروبیولوژی و گسترش دانش علم ژنتیک باعث نوآوری در ساخت واکسنهای گروه چهارم شدند. در واکسنهای جدید تلاش بر این بود تا بهجای استفاده از میکروب کامل، از بخشهایی که در ایمنیزایی درازمدت نقش ویژهای ایفا میکنند، استفاده شود. به این شکل عوارض جانبی احتمالی واکسنها هم کاهش پیدا کردند. واکسن هپاتیت ب، واکسن HPV که از ایجاد زگیل تناسلی و سرطان دهانه رحم جلوگیری میکند و واکسن آنفلوانزا مثالهایی از گروه چهارم هستند.
- جدیدترین نسل واکسنها با تکیه بیشتری بر علم ژنتیک ساخته میشوند که توان بالایی در تحریک مؤثر سیستم ایمنی برای مصونیت پایدار را دارا هستند. از نکات مثبتDNA واکسنها و واکسنهای نوترکیب میتوان به عوارض جانبی پایین و قابلاستفادهبودن برای طیف بزرگی از گروههای سنی و شرایط سلامت عمومی اشاره کرد؛ حال آنکه در واکسنهایی که قبلا اشاره شد، گاهی محدودیتهایی از این دست وجود داشت. بهطورکلی واکسنها دارای اجزای تقریبا مشابه، اما محتویات متفاوتی هستند. تفاوت در محتویات به نوع واکسن و متعاقبا روش نگهداری آن بستگی دارد. هر واکسن از بخش محرک سیستم ایمنی یا آنتیژن، تثبیتکنندهها، ادجوانت، آنتیبیوتیک و مواد نگهدارنده از آلودگی میکروبی تشکیل شده است. آنتیژن قسمتی از میکروب بوده که قادر به تحریک سیستم ایمنی اختصاصی به شکل موثر و ایجاد سلولهای خاطره است. تثبیتکنندهها باعث حفظ ساختار اجزای واکسن طی مراحل ساخت تا مصرف میشوند. ادجوانت مادهای است که باعث رهاسازی تدریجی آنتیژن در بدن شده تا سیستم ایمنی فرصت کافی برای مواجهه و مقابله با آنتیژن را داشته باشد. آنتیبیوتیک و نگهدارندهها از آلودگی میکروبی احتمالی
واکسن جلوگیری میکنند. تولید واکسن پروسه طولانی و زمانبری دارد؛ یعنی بهطور متوسط برای ساخت هر واکسن حدود 10 سال زمان لازم است. سازمان غذا و داروی آمریکا اولین واکسن برای ویروس ابولا را سال قبل تأیید کرد؛ درحالیکه 43 سال از کشف اولیه این ویروس مرگبار میگذرد. با وجود سرمایهگذاریهای کلان دانشمندان اما در زمینه ساخت واکسن برای ویروس HIV، عامل بیماری ایدز و میکروب عامل عفونتهای ویروسی متناوب تنفسی (RSV) پیشرفت چندانی نداشتهاند. زمستان سال گذشته وجود ویروس جدیدی از خانواده کرونا ویروسها در ووهان چین گزارش شد که خیلی زود بیماری حاصل از این ویروس به یک همهگیری جهانی تبدیل شد. در 30 سال گذشته هر 10 سال یک بار شاهد ظهور یک کرونا ویروس جدید بودهایم که بخش بزرگی از سیستم بهداشتی عمومی را درگیر میکند، اما اهمیت بیماری کووید-۱۹ نهتنها به علت کشندهبودن ویروس در برخی افراد، بلکه به علت قابلیت سرایت بیماری از افراد ناقل بدون علامت هم هست. با توجه به میزان روزافزون تعداد مبتلایان و عدم موفقیت اکثر کشورهای جهان در مهار بیماری، امید برای دسترسی به واکسن در مدتزمان کوتاه پررنگتر شده است. درحالیکه عدهای از
متخصصان حوزه واکسن خوشبینانه منتظر نهاییشدن تحقیقات و آمادهسازی واکسن تا پایان سال ۲۰۲۰ میلادی یا اوایل سال ۲۰۲۱ هستند، بعضی از دانشمندان معتقدند تحقیقات سریع برای تولید واکسن بسیار عجولانه است. بیشتر از صد واکسن برای ویروس SARS-CoV2 در حال ساخت است، اما فقط تعداد کمی از آنها به مرحله آزمودن روی مدل انسانی رسیدهاند. این گروه از تستها در سه فاز طبقهبندی میشوند و برای عرضه واکسن به عرصه عمومی همه این مراحل باید به نتیجهگیری نهایی رسیده باشند تا با بررسی نهایی نتایج مجوز استفاده عمومی صادر شود. در وضعیت نیاز اورژانسی به واکسن مانند پاندمی اخیر، هر سه فاز تستها بهطور همزمان انجام میشوند و درصورتیکه نتایج این سه مرحله با موفقیت به پایان برسد، واکسن برای مصرف عمومی در دسترس قرار خواهد گرفت. در مرحله اول، واکسن به گروه کوچکی از افراد داوطلب سالم برای تعیین دوز مؤثر و نحوه پاسخدهی سیستم ایمنی تزریق میشود. در مرحله دوم، واکسن روی گروههای چندصدنفری از داوطلبها برای بررسی اثر و عوارض جانبی سریع پدیدارشونده آزمایش میشود. در مرحله سوم، گروه مورد مطالعه، شامل هزاران داوطلب جهت بررسی و تأیید نهایی
ایمنبودن واکسن و عوارض جانبی نادر آن است. سازمان بهداشت جهانی جدول واکسنهایی را که مراحل تستهای بالینی را میگذرانند، با آخرین بهروزرسانیها در دسترس همگان قرار میدهد (رجوع شود به وبسایت سازمان جهانی بهداشت).اولین واکسن در ماه فروردین به مرحله تست بالینی رسید و درحالحاضر مجموعا 9 واکسن در مراحل آخر تست بالینی هستند که بهطور حتم بعضی از آزمایشها به نتایج مطلوب نخواهند رسید که از نظر دنیای پزشکی امری قابل درک است اما تعدادی از این واکسنها قادر به تحریک مؤثر سیستم ایمنی برای تولید آنتیبادیهای اختصاصی علیه ویروس کووید-۱۹ خواهند بود. در ادامه خلاصهای از جزئیات واکسنهایی که مراحل آخر تست بالینی را طی میکنند، میبینید:
1- واکسنی که این روزها در صدر اخبار پزشکی دنیا قرار دارد متعلق به شرکت بیونتک آلمان با همکاری شرکت آمریکایی فایزر بوده و واکسنی است که با فناوری mRNA طراحی شده است. این واکسن تا مرحله سوم تست بالینی در کشورهای آمریکا، آرژانتین، برزیل و آلمان رسیده است. بعد از اتمام مراحل اول و دوم تست بالینی، تحقیقات روی این واکسن برای بررسی عوارض جانبی گزارششده متوقف شد و پس از مدتی مجددا از سر گرفته شد. اخیرا خبر اثربخشی 90درصدی این واکسن منتشر شده است و امید آن میرود که واکسن هرچه زودتر مجوز مصرف برای عموم را دریافت کند. چالشهای پیشروی این واکسن، میزان اثربخشی آن در گروههای مختلف مردم است که ممکن از نظر سن و شرایط سلامت عمومی در سطح پایینتری از داوطلبان دریافتکننده واکسن قرار داشته باشد. چالش بعدی شرایط نگهداری واکسن در دمای منهای 70 درجه تا قبل از تزریق است که سازندگان واکسن میبایست برای ذخیرهسازی حجم بالای واکسن و توزیع آن در کشورهای مختلف تمهیدات لازم را در نظر بگیرند.
2- دومین اخبار موفقیت بالای 90 درصد ایمنیسازی متعلق به شرکت آمریکایی مودرنا با همکاری مؤسسه ملی سلامت آمریکاست. این دو شرکت واکسنی را با فناوریای مانند شرکت بیونتک آلمان ساختهاند که در حال تست در مرحله سوم بالینی است و نتایج موفقیتآمیزی را هم در این سطح نشان داده است. درحالیکه تحقیقات برای نتایج بیشتر ادامه دارد، کشورهای آمریکا، ژاپن، قطر و کانادا این واکسن را پیشخرید کردهاند.
3- شرکت چینی سینوواک مراحل اول و دوم تست بالینی واکسن کرونا از گروه واکسنهای غیرفعالشده را در چین و مرحله سوم را در کشورهای برزیل، اندونزی و ترکیه پشتسر گذاشته است و درحالحاضر واکسن برای افراد با مشاغل با ریسک بالای ابتلا به کووید-۱۹ در حال تجویز است.
4- انستیتو ووهان چین با همکاری شرکت خصوصی بیوتکنولوژی چینی سینافارم مرحله سوم تست بالینی واکسن کرونای غیرفعالشده را در کشورهای امارات متحده عربی، مراکش و پرو پشت سر گذاشته است.
5- شرکت سینافور با همکاری انستیتو بیجین چین واکسن دیگری را از گروه میکروب غیرفعال در کشورهای امارات و الجزایر به مرحله سوم تست بالینی رسانده است. کشور امارات متحده عربی تصویب اضطراری واکسن سینافارم را برای استفاده کارکنان بخش مراقبتهای بهداشتی حتی قبل از تأیید ایمن و مؤثر بودن واکسن توسط شرکت سینافارم اعلام کرد. این شرکت در حال آمادهسازی برای تولید دو واکسن خود با برنامهریزی برای تولید یک میلیارد دوز در سال است.
6- دانشگاه آکسفورد به همراه شرکت سوئدی بریتانیایی AstraZeneca واکسنی با فناوری وکتور آدنوویروس طراحی کردهاند که در مراحل آزمایش روی حیوانات ایمنیزایی خوبی را نشان داده است. فاز دوم تست واکسن در کشورهای انگلستان، هندوستان و فاز سوم در کشورهای برزیل، آفریقای جنوبی و آمریکا انجام خواهد شد. اگرچه در مسیر ساخت این واکسن توقفهایی برای بررسی و پیگیریهای مؤثر و ایمنبودن صورت گرفت اما از مهرماه سازمان غذا و دارو مجددا اجازه مراحل تست بالینی این واکسن را صادر کرد.
7- شرکت چینی سن سینو با همکاری آکادمی علوم پزشکی نظامی با استفاده از فناوری مشابه واکسن دانشگاه آکسفورد واکسنی را به مرحله سوم تست بالینی در کشورهای عربستان سعودی، پاکستان و روسیه رسانده است اما هنوز راجع به اجبار تزریق واکسن به سربازان چینی نظر قطعی نداده است.
8- شرکت واکسنسازی آمریکایی نانوواکس واکسنی را با هدفگیری پروندههای چسبنده به میزبان طراحی کردهاند که در حال گذراندن مرحله سوم تست بالینی در کشور انگلستان است و در ادامه روی داوطلبان کشور آمریکا تست خواهد شد.
9- انستیتوی تحقیقاتی گاملیا زیر نظر وزارت بهداشت روسیه واکسنی را با فناوری مهندسی ژنتیک طراحی کرده است. شهریورماه رئیسجمهور روسیه اعلام کرد واکسن به مرحله عرضه برای مصرف عموم رسیده است، درحالیکه هنوز مرحله سوم تست بالینی آغاز نشده بود. با انتقادات متخصصان واکسن تأیید نهاییشدن واکسن پس گرفته شد و درحالحاضر مرحله سوم تست بالینی این واکسن در کشورهای روسیه، بلاروس، امارات متحده عربی و هند در حال انجام است.
***
طبق نظر سازمان بهداشت جهانی درحالحاضر واکسنی برای کروناویروس وجود ندارد اما میتوان خوشبین بود که تا اواسط سال آینده نتایج تستهای مرحله سوم نهایی شده و پس از بررسی و تأیید نهایی واکسن وارد بازار مصرف خواهد شد؛ اگرچه هیچ پیشبینی قطعیای برای این تاریخ وجود ندارد. همچنین سازمان بهداشت جهانی اذعان میدارد نمیتوان امیدوار بود با ورود واکسن به عرصه عمومی همهگیری بهسرعت کنترل شود زیرا باید دید اثرگذاری چه مدت بعد از واکسیناسیون حاصل میشود و با چه سرعت واکسن در دسترس همگان قرار خواهد گرفت. دانشمندان معتقدند با توجه به ویژگی ویروس کرونا و میزان جهش بالای آن، این بیماری همچون آنفلوانزا یک بیماري فصلی باقی خواهد ماند و واکسیناسیون باید مرتب تکرار شود. با توجه به وخامت روند گسترش بیماری و روشننبودن زمان قطعی دسترسی به واکسن، درحالحاضر بهترین راه رعایت نکات بهداشتی پیشگیرانه است.